Тэу Аслъан: Сигухэлъ къыздэхъугъэу сэлъытэ

БэмышIэу «Адыгэ макъэм» ижъырэ адыгэ шапхъэмэ афэгъэхьыгъэу тхыгъэ къизгъэхьэгъагъ. Еджагъэхэм ащыщыбэхэм ашIогъэшIэгъонэу телефонкIэ къысфытеуагъэх, тыркубзэкIэ ыкIи инджылызы­бзэ­кIэ зэрадзэкIи Интернетым рагъэхьагъ, аужы­пкъэм, Iофы зыригъэшIи, тилъэпкъ итхэкIо цIэ­рыIоу Пэнэшъу Сэфэр гъэзетым къэтхагъ. Статьяр къызэрэхязгъэутыгъэм сырыкIэгъожьырэп, сигухэлъ къыздэхъугъэу сэлъытэ.

СисэнэхьаткIэ музеим къычIа­хьэрэмэ титарихъ, тиэтнографие афэгъэхьыгъэ къэбархэр къафэсэIуатэх: пэсэрэ шапхъэ­мэ ягугъу къэсшIын фаеу бэрэ къыхэкIы. Непэ къызнэсы­гъэм ахэр зэгъэфагъэхэу, зэгъэуIу­гъэхэу джыри атхыгъэхэп. СшIо­гъэшIэгъонэу къыхэсэгъэщы­жьых, згъэунэфыхэ сшIоигъоу тIэкIу шIагъэу сапылъ. КIэлэ­егъэ­джэ заулэмэ ар къызда­шIэти, мызэу, мытIоу къысэлъэ­Iугъэх тиижъырэ шапхъэхэу сызыщыгъуазэхэр адыгабзэкIэ къыхязгъэутынхэу. ЗэIузгъэкIа­гъэр сшIомакIэу, джыри шапхъэхэр зэрэщыIэхэр сэ­шIэти, цIыфхэм язгъэшIэнкIэ гу тесы­мышIыхьэу охътэ заулэ тешIагъ. Мыщ дэжьым къыхэзгъэщмэ сшIоигъу: шапхъэхэр зэкIэ зэ­фэсхьысыжьын гухэлъ сиIэу сыфежьэгъагъэп. Ситхыгъи научнэу зэгъэфэгъэ статьяу слъытэрэп. Гъэзетым зесэтым сызфэягъэр - тикультурэ изы лъэныкъо сы­къытегущыIэн ыкIи шэпхъэшыныр адыгэхэм, адрэ лъэпкъхэм афэдэу, ижъ-ижъы­жьым къыщыублагъэу зэря­Iагъэр ныб­жьыкIэхэм е ащ щымыгъуазэхэм язгъэшIэныр ары­гъэ.

Гъэзетэу «Адыгэ макъэм» щылажьэу, Адыгеим изаслуженнэ журналистэу ЕмтIылъ Нурбый ащ фэдэ тхыгъэ зэрэсиIэр ыпашъхьэ зэгорэм къыщысIо­гъагъ. Ащ сытыригъэгушхуи, илъэс зэфэшъхьафхэм IофшIа­гъэу зэзгъэуIугъэр естыгъагъ.

Шапхъэхэу зигугъу къэсшIы­гъэхэр нахьыжъхэм къаIоу зэ­хэсхыгъэх, тхыгъэу щыIэмэ къа­хэзгъэщыжьыгъэх. Арышъ, шап­хъэу щыIагъэхэм ацIэхэмкIэ зыгорэм къыздыригъэштэнэу, къыздыримыгъэштэнэу, нэкъо­къогъу хэти сшIынэу гухэлъ си­Iагъэп ыкIи сиIэп. Сыда зы­пIокIэ пасэм щыIэгъэ шап­хъэхэр сэрэп къыхэзыхыгъэхэр, ацIэхэр къэзыугупшысы­гъэхэр. ТапэкIэ щыIэгъэ тина­хьыжъхэм, тятэжъпIашъэхэм лIэшIэгъу пчъагъэхэм агъэунэфыгъэх, арыгъозагъэх. Шапхъэ­мэ якIыхьагъэхэр, яонтэгъугъэ­хэр ыкIи нэмыкIхэр метрэхэм­кIэ е килограммхэмкIэ къызы­кIэстхыгъэхэр зыфэдизхэр нахь гурыIогъошIу афэхъунхэм фэшI.

ГущыIэм пае, къорэгъкIэ чIы Iахьыр зэрашыщтыгъэр сэ тхылъым къисыджыкIыгъ нахь, къэсыугупшысыгъэп. Къорэгъым мэхьанитIу иI. Нахьыбэрэмэ къы­зэращыхъурэр бэщ кIыхьэу зышъхьапэкIэ къутамэхэр зыпытхэр ары. ЕтIани къорэ­гъыр бэщ джэшъо уджэрэпсыгъэ кIы­хьэба? КIэкуагъэмэ, ащ раIо­щтыгъэр бэщы. Бэрэ къыхэкIы пцэкъэнтфыкIэу пцэжъыя­шэмэ къыраупкIырэр дэ­жъые­чэу. Ахэр занкIэх, метрипшIым нэсыхэу кIыхьэх, куамэхэр ма­кIэу аготых. Къорэгъыр дэ­жъыечым зыкIыхашIыкIыщтыгъэр, апэрэмкIэ, ар чы псы­гъо кIыхьэ занкI, ятIонэрэмкIэ, дэжъые чъыгыр къэкIырэ пстэумэ анахь мафэу адыгэмэ ха­хыгъ. Непэ къызнэсыгъэм къэ­зэрэщэгъакIэхэм яунагъо бэ­гъонэу, насыпи, псауныгъи илъы­нэу дэжъыем хэшIыкIыгъэ Iэ­шIэгъэ дахэ горэ шIухьафтын афашIы. ИжъыкIэ адыгэ щы­Iагъэп илъэсым къыкIоцI шхыныгъоу кIадэ-дашъэ зэ нэмы­Iэ­ми зыIуимыгъафэу. Зэрэзэхэлъыр - жъоныгъуакIэм (маим) кIащыгъэ шъоумрэ дэ­жъые купкIымрэ дэгъоу зэхэ­гъэкIухьагъэхэу ары.

Тышъэожъыезэ тIыргъу, пIaй, хьэлъакъ (хоккей), нэмыкIхэмкIэ тыджэгун зыхъукIэ, тибэщхэм якIыхьэгъэщтыр дгъэунэфыщтыгъэ. Iэхэр зэблэтыдзызэ, бэщыр тыубытызэ, тыры­кIо­щтыгъэ. Мафэмэ е мыгъомэ зэдгъэшIэнэу къатIощтыгъэ:

- Дэе-дае дэе бэщ, бэщ мыгъуа, бэщ мафа?

«Мафэ» зыщытIорэр зытефэрэм щыпытыупкIыщтыгъэ.

Псагъэм елъытыгъэмэ, мэхьэнэ зытIу къикIын ылъэкIыщт. Хьэсэшхохэр агощыхэ зыхъукIэ, унэгъошхом е лIакъом тефэщт чIы Iахьэу, хьасэу ратыщтым ишъомбгъуагъэ, щэбзэщэ ­огъум къыриубытэрэм фэдизыщтыгъэ. Шъыпкъэ, Пэнэшъу Сэфэр зэ­риIорэм фэдэу, лъэбэкъу пчъа­гъэмкIэ а чыжьагъэр къапIомэ нахь къекIу, ау ныбжьыкIэхэр нахь зыфэнэIосэ шапхъэу мет­рэр мыщ дэжьым нахь къа­гурыIонэу щызгъэфедагъ.

Псагъэм адрэ мэхьанэу иIэм­кIэ Сэфэр десэгъаштэ. Джы щэ­рыохэр зэнэкъокъухэ зыхъу­кIэ зэрэохэрэр шхончы. Зэщэрыохэрэр псагъэ. Ау мыщ дэжьым къыхэзгъэщмэ сшIогъу, ижъыкIэ шхонч огъукIэ чIы Iахьхэр зэрамыгощыщтыгъэхэр. ИжъыкIэ щыIэгъэ шхончхэр зэолIмэ е шакIомэ апаеу зэ­тырафыщтыгъэхэп. ЫцIагъэр шхонч нахь, шхонч пэзакъу е тIузэбгъолъ джы зыфатIорэмэ афэдагъэхэп. Шхончэу щыIа­гъэхэр пэзакъохэу ягъумагъэхэр (якалибр) зэтекIыщтыгъэх, хьазырым къырагъэтэкъути, гыныбэ аратакъощтыгъэ, щэкудэ раубэти, пцэшIощэ закъо ралъхьэщтыгъэ. ЗыохэкIэ, ар метрэ шъэ заулэу афыщтыгъэ. Джырэ шэкIо шхончхэм грамм зытфых ныIэп гынэу аратакъо­рэр, щэпхъыхэри чыжьэу афыхэрэп.

Псагъэ зыфаIорэм икъэбар зэхэсхыгъэ къодыеу щытэп. Краснодар къулыкъу щысхьы зэхъум, краим щэрыонымкIэ щызэхащэщтыгъэ зэнэкъокъухэм мызэу, мытIоу сахэлэ­жьагъ. ШэкIо обществэм сызы­хэтыри илъэс 40-м къехъугъ.

КIэухым, лъэшэу сигуапэу, Пэ­нэшъу Сэфэр «тхьауегъэпсэу» есэIо. Зигугъу къэсымы­шIыгъэ шапхъэхэми гъэзетеджэ­хэр нэ­Iуасэ афишIыгъэх. Пэсэрэм щы­Iэгъэ шапхъэхэм ежьыри хэ­шIыкI зэрафыриIэм дэгъоу ты­щыгъуаз: итхылъхэм, анахьэу лъэхъаныжъым фэгъэ­хьыгъэхэм, бэрэ ахэм уаща­Iо­кIэ. Гъэзетым ежь къы­зэ­ри­тхы­гъэм фэд - джыри упылъэу ауж пфымэ, уахътэм ишапхъэ­хэми, ахъщэхэм араIо­щтыгъэ­хэми, нэмыкIхэми ацыпэ къэуубытыжьын плъэкIыщт.

Тэу Аслъан

Археолог, Урысыем ижурналистхэм я Союз хэт

Адыгэ Макъ