Урысые Федерацием изаслуженнэ артистэу, Адыгэ Республикэм инароднэ артистэу Пэрэныкъо Чатибэ ыныбжь илъэс 80 хъугъэ. 1962-рэ илъэсым Москва дэт театральнэ институтыр (ГИТИС) къэзыухыгъэ адыгэ купым хэтэу Адыгэ къэралыгъо драматическэ театрэм IофшIэныр щыригъэжьагъ. Артистэу зэраштагъэмкIэ тхылъым датхагъэм фэшъхьаф джы къызнэсыгъэм ащ дэтэп. Хэкум зыфыригъэджэгъэ сэнэхьатыр зэблихъуныр ышъхьэ къихьагъэп. Артистмэ щыIэкIэ дэгъу яIэкIэ, зыщыкIэхэрэ щымыIэкIэ, къин амылъэгъукIэ арэп. Арэу зэрэщытзэ, Пэрэныкъом театрэр къызэрэуитын щыIэп. Ыгу хэтIагъэу щымытмэ, исэнэхьат фэмышъыпкъэмэ илъэс 53-рэ хъугъэу сценэм тетыныя? Роль 200-м ехъу къышIын ылъэкIыныя? Арышъ, Пэрэныкъо Даутэ ыкъоу Чатибэ Адыгэ театрэр ищыIэныгъэ щыщ шъыпкъэу зыхъугъэр бэшIагъэ.
Чатибэ къызэрыхъухьагъэр лэжьэкIо унэгъо Iужъу, зэш-зэшыпхъуитф хъущтыгъэх. Ятэу Даутэ колхоз бригадирыгъ. Хэгъэгу зэошхор къызежьэм дзэм ащи, 1942-рэ илъэсым хэкIодагъ. Янэу Абатрэ янэжъэу Пакъэрэ агу амыгъэкIодэу ялъфыгъэхэр зэрагъэшхэщтхэм, зэрафэпэщтхэм пылъыгъэх. Абатэ колхоз Iофыр дигъэцакIэщтыгъ. Къин дэдагъэми, апIугъэх, рагъэджагъэх. Чатибэ къэлэ чыжьэм еджакIо зэрэкIуагъэр лъэшэу яни, ыш-ышыпхъухэми ягопагъ, гушIуагъэх, «сыдэущтэу едгъэджэщт?» аIуагъэп.
Тэхъутэмыкъое гурыт еджапIэр къызеухым, Адыгэ кIэлэегъэджэ институтым ушэтынхэр щитыгъэх, ау конкурсым пхырыкIыгъэп. Зыдигъэзэщтэу, зызэритыщтым егупшыси, янэрэ ышнахьыжърэ яшIэ хэлъэу ТIуапсэ кIуагъэ ыкIи хы техническэ училищым чIэхьагъ. Егугъоу еджэзэ, илъэс тешIагъэу письмэ къыIокIэ Ахэджэго Мэджыдэрэ адыгэ гъэзетым иIофышIэу Шъхьаплъэкъо Хьисэрэ къыфагъэхьыгъэр. Ащ итхэгъагъ Москва театральнэ институтым щырагъэджэщтмэ якъыхэхын Мыекъуапэ зэрэщыIэщтыр, ятэшэу Индрысэ зыщеджэгъэ дэдэм чIэхьанэу фаемэ екIолIэнэу. Ащыгъум Чатибэ ышIэщтыгъэп а нэбгыритIоу къыфэтхагъэмэ ятэшыр ягъусэу а еджапIэр къызэраухыгъэр. Нэужым ышнахьыжъ къыфиIотэжьыгъ Мэджыдэ зэрэIукIэгъагъэр ыкIи гущыIэгъу зэфэхъугъэхэу Чатибэ ТIуапсэ кIуагъэу хы училищым зэрэщеджэрэр.
ЕджапIэм чIэсызэ Чатибэ художественнэ самодеятельностым хэлажьэщтыгъ, орэд къыIощтыгъ. Я 9-рэ классым исыгъ хэкум иеджапIэхэм ясамодеятельность икъэгъэлъэгъонэу Мыекъуапэ щыIагъэм зыхэлажьэм. Джащыгъум жюрим хэсыгъэ адыгэлI лъэгъупхъэм къыриIогъагъ орэдыIо ныбжьыкIэхэр адыгэ ансамблэм зэрищыкIагъэхэр, фаемэ, еджапIэр къызиухыкIэ аригъэштэнэу. Мэджыд зэрицIэр зэхихыгъагъ, ау ылъэкъуацIэ ышIэщтыгъэп. ЕджапIэр къызеухым, гухэлъэу иIагъэр нэмыкIыгъ. Джы письмэу къыIукIагъэмкIэ енэгуягъ ар зэрэ Мэджыдэм.
Егъэжьэгъур
Мафэу агъэнэфагъэм ехъулIэу Чатибэ Мыекъуапэ къэсыгъ. Театрэм ифойе кIалэу къекIолIагъэхэм ахэтзэ, а Мэджыдэр къычIахьэу зелъэгъум, пэгъокIи сэлам рихыгъ.
- Письмэм укъыщагъ, арба? - къеупчIыгъ.
- Ары, сыкъыщагъ.
- Сценэм укъытехьэмэ къэпIощтхэр укъыхэмыукъонэу дэгъоу зэбгъэшIагъэха?
- ЗэзгъэшIагъэх.
- Ащыгъум дэгъу, мэкъэ IэтыгъэкIэ зэхэугуфыкIыгъэу, умыщынэу къаIох, - къыриIуи, залым чIэхьагъ.
Москва къикIыгъэхэу театральнэ институтым иректорэу М. А. Горбуновымрэ актерскэ факультетым идеканэу П. В. Остальскэмрэ зыфаIуагъэр зэкIэ Чатибэ сценэм щигъэцэкIагъ - баснэм, усэхэм ыгу етыгъэу къяджагъ, адыгэ орэдыжъри мэкъэ лъэшкIэ къыIуагъ, къыраIогъэ темэмкIэ едзыгъор къышIыгъ, къэшъуагъ. Комиссием хэтхэм зэдырагъаштэу хъункIэ алъытагъ. Джарэущтэу 1957-рэ илъэсым артист сэнэхьатым илъагъо теуцуагъ. Икъу фэдизэу а сэнэхьатыр къызIэкIигъэхьагъэу, къышIырэ роль пэпчъ иIэпэIэсэныгъэшхо къыхэщэу ащ фэдиз илъэсхэм рэлажьэ. Адыгэ студиеу театральнэ институтым зищытхъу щаIуатэщтыгъэм щызэдеджагъэхэу Пэрэныкъо Чатибэ, КIыкI Юрэ, Устэкъо Мыхъутарэ, Уарпэкъо Аслъанэ непи сценэм зэдытетых.
Актерскэ IэпэIэсэныгъэмкIэ кIэлэегъаджэу яIагъэр доцентэу В. А. Вронскаяр ары. Ригъэджэгъагъэх ащ апэрэ Адыгэ студийцэхэу 1941-рэ илъэсым къэзыухыгъэхэу ясэнэхьат рылэжьэнхэу зинасып къымыхьыгъэхэр. Хэгъэгу зэошхом хэкIодэгъэ кIэли 9-мэ ащыщыгъ Чатибэ ятэшри.
Варвара Алексеевнам ятIонэрэ студием ихудожественнэ пащэу, профессорэу Михаил Чистяковыр игъусэу студийцэмэ нэбгырэ пэпчъ ылъэкъуацIэ кIэупчIэхэзэ нэIуасэ зафашIыгъ. Чэзыур Чатибэ къызынэсым, «сэ сы Пэрэныкъу, о ебгъэджэгъэ Пэрэныкъор сятэш» риIуагъ. Педагог бзылъфыгъэр нэку-нэпс хъугъэу IаплI къызэрэрищэкIыгъэр Чатибэ щымыгъупшэжьынэу ищыIэныгъэ къыхэнагъ.
КIэлэегъаджэмэ анаIэ лъэшэу Адыгэ студием къытетыгъ, икъу фэдизэу сценэм зэрэфагъэсэщтхэм дэшъхьахыгъэхэп. ТикIалэхэмрэ типшъашъэхэмрэ афэгъэхьыгъэу ректорым ыIощтыгъ: «Сиадыгэхэр». Ащ гур къыIэтыщтыгъ, нахь дэгъоу еджэнхэм фищэщтыгъэх. Джы къызнэсыгъэм шIукIэ игугъу ашIыжьы. Апэрэ курсым щегъэжьагъэу студент анахь дэгъумэ ащыщэу Чатибэ илъэситфэ еджагъ. Дипломнэ спектаклэхэу агъэнэфагъэмэ ащыщэу «ЦIыфымрэ тыгъужъымрэ» зыфиIоу испан драматургэу А. Гимера идрамэу Бэрэтэрэ Хьамидэ зэридзэкIыгъэм Себастьян ироль къыщишIынэу къыратыгъ. Дэгъу дэдэуи къышIыгъ. Адрэ дипломнэ спектаклэхэу «Машенька» (А. Афиногенов), «Чапыч зимыIагъэм уплIэжъ ыгъотыгъ» (А. Островский) зыфиIохэрэм Окаемовымрэ Епишкинымрэ ярольхэр къащишIыгъ. 1962-рэ илъэсым еджэныр къыухи, студиер хэкум къызэкIожьым, а спектаклэхэр репертуарым хагъахьэхи, Мыекъуапи тикъуаджэхэми къащагъэлъэгъуагъэх, цIыфмэ гушIуагъо къафахьызэ, Адыгэ театрэм пкъэоу кIэуцуагъэх. Ахэм зыкIэ ащыщхэу Пэрэныкъо Чатибэрэ ишъхьэгъусэу Разыетрэ профессиональнэ театральнэ гъогум теуцох.
Ишъхьэгъусэ къыгот
ЗэгурыIохэу, яIорэ яшIэрэ зэхэлъэу, яунагъо цIыф кIуапIэу псэугъэх, сценэм зэдытетыгъэх, а зы спектаклэхэм зэдыхэтхэуи бэрэ къыхэкIыгъ. КIалэрэ пшъашъэрэ зэдапIугъ, рагъэджагъэх. Разыет Пэхъумэ япхъугъ (Рая етIощтыгъ), илъэс 40 фэдизрэ сценэм тетыгъ, ролыбэ къышIыгъ, агурыIощтыгъ режиссермэ, ягуапэу яспектаклэхэм ахагъэлажьэщтыгъ. Аужырэу къышIыгъэмэ ащыщ Дэхэбаринэ ироль - драматургэу Мамый Ерэджыбэ икомедиеу «Дэхэбаринэ ихьакIэщ» роль шъхьаIэу хэтыр. Шэн гъэтIылъыгъэ зиIэ бзылъфыгъэ рэхьатэу, гукIэгъу зыхэлъэу, бэрэчэт нэгушIоу щытыгъ Разыет. Театрэм чIэт артисткэ цIэрыIомэ ащыщыгъ. Ифэшъошэ шъыпкъэу Къэбэртэе-Бэлъкъар Республикэм изаслуженнэ артист щытхъуцIэр къыфаусыгъ, ащ рыгушхощтыгъ, ыгъэлъапIэщтыгъ. Разыет идунай зихъожьыгъэр илъэс 15 хъугъэ, зыдэкIожьыгъэм Тхьэм щышIу ешI. Пэрэныкъохэм яартист унэгъо ныбжьыкIэхэмкIэ непи щысэтехыпI.
Чатибэ Iоф зишIэрэм щегъэжьагъэу репертуарым пытэу хэмытэу илъэс къыхэкIыгъэп. Ныбжьым емылъыты-
гъэу, ащкIэ чан, зи къызтыригъанэрэп. Артистым итворческэ гъогу урыплъэжьмэ, анахьэу зыцIэ къепIощтхэр мыщ фэдэ ролых: Мыхьамэт («Насыпым игъогу» - КIэрэщэ Тембот), Хьанахыкъо Къымчэрый («Пщы-оркъ зау» - Къуекъо Налбый), ХьэкIасэкъу («Насыпыр ежь-ежьырэу къакIорэп» - Мамый Ерэджыб), Глостер («Пэчъыхьэу Лир» - У. Шекспир), Козак («Къушъхьэм сыгу хэлъ» - У. Сароян), Эдильбай («ЛIэшIэгъум нахь кIыхьэу зы маф» - Ч. Айтматов), Батыр ыкIи Нэпцэшхор («Батыр» ыкIи «IэнатIэм игъэрхэр» - Мурэтэ Чэпай), Жевакин («Ревизор» - Н. Гоголь), нэмыкIхэри.
Рольхэм якъэшIыкI
Чатибэ къышIырэ рольхэм куоу ачIэIабэ, психологическэ къэтыкIэ гъэшIэгъон къафегъоты, иIэпэIэсэныгъэ икъукIэ ыгъэфедэзэ, къытырэ образыр пшIошъ ыгъэхъоу уапашъхьэ къырегъэуцо. Иактерскэ шIыкIэ-гъэпсыкIэ зыфэдэр щысэхэмкIэ къэзгъэлъагъо сшIоигъу. Мамый Ерэджыбэ икомедиеу «Дэхэбаринэ ихьакIэщ» хэт псэлъыхъохэм ащыщэу ШъэоцIыкIу иролькIэ ар зыфэдэр мырэущтэу къегъэлъагъо: зышIолIышху, шъхьащытхъужь, адрэ псэлъыхъохэр ихъэтэпэмыхьых, ежь фэдэу зэуагъэ щымыIэу зэхилъхьагъэр ежьыри ышIошъ хъужьыгъэу зэо къэбарыр ыжэ дэкIырэп, орэди ышIыжьыгъэу къеIо зэпыт. БгъэкIэ рикIыхэзэ Дэхэбаринэ къыдихыныр ары игухэлъыр. Ыгъэделэн ыгъотымэ, къыщэщт гоо фэшIыкIэ, ишъхьэгъус ары зэгуаорэр. ШъэоцIыкIу джа ибгъэкъэгъэ-шъорышIыгъ ары артистым зиобразэу къытырэм лъапсэ фишIыгъэр, удигъэхьащхызэ уегъэумысы.
Классикэм зыфэбгъазэмэ, анахьэу къыхэбгъэщмэ хъущтыр У. Шекспир икомедиеу «Пшъэшъэ мыгъасэр зэрагъэсагъэр» зыфиIоу Къуекъо Налбый зэридзэкIи, КIуращынэ Аскэрбый ыгъэуцугъэм Петруччо иролэу къыщишIыгъэр ары. Мы спектаклэмкIэ Шекспир идраматургие апэрэу тисценэ къытехьагъ. Ащ елъытыгъэ творческэ пшъэдэкIыжьи театрэм иIагъ. А пшъэдэкIыжьыр режиссерым фэшъхьафэу анахьэу зэлъытыгъагъэр Катаринэрэ Петруччорэ ярольхэр къэзышIыгъэхэ Хъурым Марыетрэ Пэрэныкъо Чатибэрэ. Къатенэрэ щымыIэу дэгъу шъыпкъэу япшъэрылъ агъэцэкIагъ. Спектаклыр Лъэпкъ театрэм ихъишъэ пытэу хэуцуагъ.
Чатибэ къызэригъэлъэгъуагъэмкIэ, Петруччо кIочIэшIу зыхэлъ кIэлэ лъэгъупхъ, пхъэшэ хьазырэуи Катаринэ дэзекIо. БгъэпцIэни, бгъэшэхъуни плъэкIыщтэп. Зытетыр шъхьэихыгъэу къыуиIощт, ежь рихъухьагъэр къыдэмыхъоу, зыфиIорэм утыримыгъахьэу уцущтэп. Пшъашъэм ар икъукIэ зэхишIагъ. Пшъэшъэ мыгъасэу зыкъигъэлъэгъоным зэрэпылъым, зыкъызэришIырэм Петруччо - Пэрэныкъом гу лъетэшъ, зэрэдэзекIощт шIыкIэри нахь егъэунэфы, ынаIэ къызэрэтыридзагъэри къешIэ.
Ежьыри Катаринэ ыгу факIоу зэрэхъугъэр зыдешIэжьы. Ауми, пшъашъэм пхъэшэ-нэшаеу дэзекIо, узыстыщт гущыIэ дысхэр федзых. Ау Катаринэп зэбэнырэр, зэбэнырэр имыIо-мышIагъ, игъэпсыкIэ мыщыу, маскэу телъыр зэрэтыридзыныр, Катаринэ шъыпкъэр къычIигъэщыныр ары ыкIи къычIегъэщы. ШIу зэрэлъэгъугъэ нэбгыритIумэ янасып къызэрэчIэкIыщтым, ящыIэныгъэ маскэ телъэшъо Iоф къызэрэхэмыхьащтым игупшысэ Чатибэрэ Марыетрэ гум итIысхьэрэ рольхэмкIэ уфащэ.
Мы спектаклым фэгъэхьыгъэу зэлъашIэрэ театровед-критикэу Рудольф Кушнаревым ирецензие игъэкIотыгъэ режиссерми артистхэми яIофшIагъэ осэшхо фишIэу журналэу «Театр» зыфиIорэм къыхиутыгъагъ, Петруччо иобраз шъыпкъэныгъэшхо хэлъэу къызэритыгъэр, актерскэ къулайныгъэ зэрэхэлъыр хэушъхьафыкIыгъэу къыхигъэщыгъ.
ТеатрэмкIэ спектаклыр лъэгэпIэ гъэнэфагъэ хъугъэ. Ащ Пэрэныкъо Чатибэ иIахьышхо зэрэхэлъыр лъэшэу нафэу щыт.
Илъэс зыбгъупшIкIэ узэкIэIэбэжьмэ, зыгъэгумэкIырэ Iофыгъо горэ Чатибэ ыгукIэ къызыдырихьакIэу щытыгъ. Ыушъэфыщтыгъэп. Непэрэ щыIакIэм къыхэхыгъэ темэкIэ пьесэ ытхы шIоигъуагъ, ау тхьапэм адрэ тхьапэр кIэлъыкIозэ, мэкIэ-макIэу, гуIэн хэмылъэу тхэу ригъэжьагъ. Джарэущтэу пьесэр гъунэм нигъэсыгъ, зыхэIэзыхьажьыгъэ чIыпIэхэри, икIэрыкIэу кIишIыкIыжьыгъэхэри къыхэкIыгъэх. «О, си Тхь, къысфэгъэгъу!» - джары зэреджагъэр.
ЩыIэныгъэм иджэмакъ
Пьесэр театрэм ищыкIагъэу, гъэуцугъэн фаеу художественнэ советым ылъытагъ ыкIи режиссер цIэрыIоу ТхьакIумэщэ Налбый ащ игъэуцун фежьагъ. Авторымрэ режиссерымрэ яшIэ зэхэлъэу финалыр зэрахъокIыгъ, нахь агъэлъэшыгъ. ТищыIакIэ къыхэхъухьэрэ хъугъэ-шIэгъэ дэйхэу ешъоным, наркоманием къапкъырыкIырэ тхьамыкIагъор сценэм иамалхэмкIэ спектаклым къыгъэлъэгъуагъ.
Нымрэ тымрэ акъо ешъуакIо агъэдэIон алъэкIырэп. КIэлэегъаджэщтыгъэх, пIукIи гъэсакIи дэгъоу ашIэ, ау амал фэхъугъэхэп, аIэкIэкIыгъ. Сыд раIуагъэкIи зыхигъахьэрэп, къыридзэхэрэп, цIыфыгъэ-адыгагъэр чIинагъ. Янэрэ ятэрэ ежьым егъэмысэх, яIофшIагъи ящыIакIи икIэнэкIалъэх, ятыгъожьы. Ишъхьэгъусэ зыфэгубжыкIэ еошъ, шъэжъыемкIэ еукIы. Илъэс заулэрэ хьапскIэ агъэпщынагъ. Ау ащ пае нахьышIу хъугъэп, ибзэджэшIагъэмэ ахегъахъо. Шхонч узэндыгъэр ыIыгъэу ятэ къызеушъыим ягъунэгъулIэу къырихьылIагъэм шхончыр къыIэкIатхъызэ, Iашэр къэо. ПцэшIуащэр къытемыфагъэми, ыкъо инэпэтех зекIуакIэ тым фэщэчырэп, ар аджал фэхъу. Ятэ зыIэкIеубытэшъ, мэкъэ IэтыгъэкIэ «О си Тхь, къысфэгъэгъу!» еIо кIалэм. Спектаклым ар иухыкI.
ЗыкъишIэжьыни, гъогу тэрэз ар теуцожьыщта? - а упчIэу зыфэбгъэуцужьырэм иджэуап ор-орэу ептыжьыныр спектаклым къыпфегъазэ. Тым ироль ежь Пэрэныкъо Чатибэ къешIы, ныр - Уджыхъу Марыет, ыкъо - Жъудэ Аскэрбый. Мыхэми, адрэ артистэу хэлажьэхэрэми пьесэм хэлъ гупшысэр пшIошъ агъэхъоу ярольхэр къашIых. Мыекъуапи, къуаджэхэми спектаклыр къащагъэлъагъо, агу рихьэу, зэхашIэу еплъых. Гъобэкъуае, Тэхъутэмыкъуае тIорытIо къащагъэлъэгъуагъ. Чъэпыогъум и 26-м Пэрэныкъо Чатибэ июбилейнэ пчыхьэзэхахьэу Лъэпкъ театрэм щыIэщтми ар щытлъэгъущт.
Джыри ытхыщт
Апэрэ пьесэм ятIонэрэри къыкIэлъыкIуагъ. Ар комедие, непэрэ щыIакIэм къыхэхыгъ. Шъхьэу фишIыгъэр «Сыфаеп къэсщэнэу, сы-фа-еп» - ащкIэ къэошIэ темэу къыхихыгъэр. Гъэзетэу «Адыгэ макъэм» къыхеуты, театрэми ритыгъ.
ИшэнкIэ Ч. Пэрэныкъор цIыф гъэтIылъыгъ, теубытагъэ иI, ыIощт-ышIэщтымкIэ зыфэсакъыжьы. Лъэшэу егъэлъапIэх ныбджэгъуныгъэр, гукIэгъур, шъыпкъэныгъэр. Спектаклэ дэгъу театрэм ыгъэуцугъэмэ, репертуарым кIэу адыгэ пьесэ къыхэхьагъэмэ, къыхэщэу ащэгушIукIы, сценэм къыдытетмэ гъэхъагъэ ашIыгъэмэ, ыгукIэ разэ мэхъу.
Тилъэпкъ театрэ ыцIэ къыгъэшъыпкъэжьэу, тигушъхьэ кIуачIэ итрибунэ чанэу, тиныдэлъфыбзэ иджэмэкъэ Iэтыгъэу сыдигъокIи щытыным ыгукIи ышъхьэкIи афэгумэкIэу, ежь фэлъэкIыщтымкIэ къогъанэ ымышIэу театральнэ искусствэм зезытыгъэпэ цIыф Пэрэныкъо Чатибэ. Ифэшъошэ шъыпкъэу итворческэ IофшIэн къыкIэкIуагъэх ищытхъуцIэ лъапIэхэр, медальхэу «За доблестный труд», «Адыгеим и Щытхъузехь» зыфиIохэрэр, Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо Совет - Хасэм и Щытхъу тхылъ. Чатибэ Тэхъутэмыкъое районым ицIыф гъэшIуагъ.
Тыкъыпщыгугъэу уигъэхъэгъакIэмэ тыкъяжэ. Узфаер къыбдэхъоу, уипсауныгъэ къыкIимычэу, уикъорэлъфхэм янасып къэплъэгъужьэу ущыIэнэу, ашъхьагъ бэрэ уитынэу тыпфэхъохъу, Чатиб!
adygvoice.ru
Шъхьаплъэкъо Къэсэй.
Театровед.
