Илъэс 20-кIэ узэIэбэкIыжмэ, 1994 гъэм дыгъэгъазэм 11-м, урысей президент Ельцин Борис Iэпэ щIидзауэ щытащ «Шэшэн республикэм и щIыналъэм хабзэ зэхэтыкIэмрэ бэдаущ Iуэхухэмрэ къызэгъэпэщыным теухуа» унафэм.
А махуэ дыдэм урысеидзэхэр сатыру Шэшэным ихьащ. КъызэралъытэмкIэ, ар япэ шэшэн зауэм и пэщIэдзэ хъуащ. Ауэ ипэжыпIэкIэ абы зэреджэр республикэм деж «конституцэ зэхэтыкIэр зэфIэгъэувэжынт».
А зэманым ехъулIэу Шэшэным деж зэхэтыкIэр хуабжьу ткIий хъуат: 1993 гъэм и дыгъэгъазэм къызэрагъэпэща, пIалъэкIэ лажьэ Шэшэн республикэ Гупжьейм и Iэтащхьэу ягъэуват урысейщIэплъ Автурханов Умар.
Хэгъуэгум и щIыналъэм пIалъэ-пIалъэкIэ щызэпэщIэувэт абы и лъэныгъуэхэмрэ республикэр щхьэхуэ хъуну хуей Ичкерием и япэ президент Дудаев Джохар дэзыщтэхэмрэ.
1994 гъэм и гъэмахуэм Автурханов Умар къыдэIэпыкъуну лъаIуэу Ельцин Борис зыхуигъэзащ. Абы кIэлъыкIуэу шэшэн гъунапкъэхэм ирашалIащ урысеидзэхэр.
Дыгъэгъазэм и 11-м, урысеидзэхэр шэшэн администрацэ гъунапкъэм щызэпрыкIа махуэм, Ельцин Борис урысей цIыхухэм захуигъэзащ. Зэрихьэ Iуэхухэм я мыхьэнэр абы мыпхуэдэу гурыIуэгъуэ ищIащ:
«Урысей Федерацэм и субъектхэм ящыщ Шэшэн республикэм и Iуэхугъуэхэр зэрызэфIахыну политикэ Iэмалхэр къагъуэтын папщIэ, абы и цIыхухэр IэщэкIэ узэда экстремизмым щыхъумэн» жэуэ.
Илъэсрэ мазийрэкIэ екIуэкIа зауэм цIыху мамыр 50.000-м нэсрэ урысей дзэ къулыкъущIэ 6.000-м нэблагъэрэ я гъащIэхэр ихьащ. Ауэ нобэр къыздэсым абы ехьэлIа бжыгъэ белджылыхэр щыIэкъым.
Япэ шэшэн зауэр иухащ 1996 гъэм шыщхьэIум и 31-м. Апщыгъуэм Хасавюрт деж Iэпэ щIадзащ мамыр зэгурыIуэныгъэм. Абы ипкъ иту илъэситхукIэ зэрагъэтIылъэкIт республикэ статусым теухуа Iуэхур зэхэгъэкIыныр.
Ауэ мамырыгъэр Шэшэным куэдрэ щызэфIэтакъым: хэгъуэгум щытыкIэр зэтесу зэрыщымытым щыхьэт хуэхъут 1999 гъэм Мэзкуу псэупIэ унэхэр къызэрыщагъэуам «кавказ лъэужь» къызэрагъуэтар.
Абы кIэлъыкIуэу урысей унафэщIхэм жаIэу щIадзащ зыри зэмыувэлIа Ичкерием и къыкIэлъыкIуэ президенту хаха Масхадов Аслъэн хъунщIакIуэ-зэрыпхъуакIуэ гупхэм япэмылъэщ хуэдэу.
1999 гъэм фокIадэм и 30-м щIидзащ етIуанэ шэшэн зауэр, ауэ абыи «зауэ» фIащакъым зэ папщIэ, атIэ фIэщыгъэцIэу иратащ «Ищхъэрэ Кавказым щекIуэкI террор пэкъуащIэ Iуэху» жэуэ.
А зауэ режимыр ипэжыпIэкIэ щыIуахыжар 2009 илъэсым и мэлыжьыхьращ.
Шэшэным и къэрал гупжьейм къызэритымкIэ, 1991 гъэм щегъэжьауэ, 2005 гъэ нэгъунэ Шэшэным щаукIащ цIыху 160.000-рэ, ауэ аргуэру нобэр къыздэсым белджылыкъым шэшэн зауитIми яхэкIуэда цIыху бжыгъэр.
2003 гъэм Шэшэным деж къэрал унафэр Кадыров Ахъмэт, итIанэ абы и къуэ Рамзан IэщIыхьа нэужь Шэшэным щыIэ щытыкIэр зыгуэркIэ зэпIэзэрыт хъужащ. Ауэ итIани Шэшэныр къалъытэ Ищхъэрэ Кавказым и зэщыхъуэныгъэхэм я къежьапIэу.
Пэжырытелъхьэхэм куэдрэ къатащ Шэшэным деж цIыхухэм я хуитыныгъэхэр зэракъутэм, ахэр зэрадыгъумрэ зэраукIымрэ ятеухуауэ.
«Левадэ» зэхэгъэкIыпIэ купсэм и унафэщI Гудков Лев къызэрыхигъэщымкIэ, иджыпсту Шэшэныр ирагъапщэ «торфыр щIы щIагъым здэс» хэгъуэгум.
ЛъэныкъуэкIэ укъеплъмэ, республикэр зэпIэзэрыту къыпщохъу, ауэ ипэжыпIэкIэ абы бэнэныгъэ лъэщ щокIуэкI. А бэнэныгъэм теухуа хъыбар белджылыхэр иджыпсту щыIэкъым, псалъэм папщIэ, 2014 гъэм дыгъэгъазэм и 4-м Грозный къыщыхъуар нэгъэсауэ белджылыкъым икIи гурыIуэгъуэкъым.
Кадыров Рамзан зэрыжиIэмкIэ, Грозный и курыкупсэм деж зэхэуэхэр зыубла зауэлIхэм япэщIэту полицэ Iуэху ирагъэкIуэкIауэ аращ.
Официал бжыгъэхэм къызэрагъэлъагъуэмкIэ, полицэу 14 хэкIуэдащ, 28-рэ уIэгъэ хъуащ. Къару къулыкъухэм япэщIэува цIыху 11 хэкIуэдащ.
Гудков зэрыжиIэмкIэ, Шэшэн зауитIми хуабжьу зэрахъуэкIащ Урысейм и политикэ щытыкIэр, къэрал унафэр авторитар режимым хуэкIуащ.
Хуитыныгъэ Радио