Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэу ТхьакIущынэ Аслъан федеральнэ ыкIи региональнэ къэбар жъугъэм иамалхэм ялIыкIохэм 04.02.2016-м пресс-конференцие къафитыгъ. ИIэнатIэ зыIутым къыщегъэжьагъэу республикэм ипащэ ябгъонэрэу мыщ фэдэ зэIукIэ зэхищагъ, журналистхэм шъхьэихыгъэу адэгущыIагъ, ахэм яупчIэхэм игъэкIотыгъэ джэуапхэр къаритыжьыгъэх.
Социальнэ-экономическэ къэгъэлъэгъонхэмкIэ Адыгеим зыпкъитыныгъэ иIэу 2015-рэ илъэсыр зэфишIыжьыгъ, ау нэмыкI регионхэм афэдэу кризисым къыздихьыгъэ гумэкIыгъохэм республикэр яолIагъ.
2007-рэ илъэсым къыщыублагъэу Адыгеим изэхэубытэгъэ бюджет фэди 2-кIэ нахьыбэ хъугъэ, республикэм ежь федэу къыхьыжьырэр илъэс къэс нахьыбэ зэрэхъугъэм ишIуагъэкIэ, хахъохэр сомэ миллиард 17-м кIэхьагъ. БлэкIыгъэ илъэсым изэфэхьысыжьхэм къызэрагъэлъэгъуагъэмкIэ, дотациеу республикэм къыфатIупщырэр джыри зы проценткIэ нахь макIэ хъугъэ, джырэ уахътэм ехъулIэу ар процент 38-м кIэхьэ. Бюджетым шъхьэихыгъэу зэрэтегущыIэхэрэм епхыгъэ къэгъэлъэгъонымкIэ Адыгеим Къыблэ федеральнэ шъолъырым я 2-рэ, Урысыем я 6-рэ чIыпIэр ащиубытыгъ.
Экономикэм хэхъоныгъэу ышIыхэрэр къэзыгъэлъэгъорэ валовэ региональнэ продуктым илъэс къэс хэхъо. 2015-рэ илъэсым ар сомэ миллиард 87-м ехъугъ, 2014-рэ илъэсым егъэпшагъэмэ, ар проценти 102,1-м кIэхьэ. ВРП-м иструктурэ анахьэу зыгъэпсыхэрэр потребительскэ бэдзэрыр (процент 20,8-рэ), промышленностыр (процент 17,7-рэ), мэкъумэщ хъызмэтыр (процент 13).
2016-рэ илъэсыр къызихьагъэм къыщыублагъэу экономикэм иотраслэ шъхьаIэхэм зыпкъ итэу хэхъоныгъэхэр ашIых. Ащ ишыхьат, республикэм иорганизациехэм мылъкоу агъэзекIорэр 2015-рэ илъэсым проценти 3,3-кIэ нахьыбэ зэрэхъугъэр, зэкIэмкIи а пчъагъэр сомэ миллиарди 147,4-м зэрэкIэхьагъэр.
Джырэ уахътэм экономикэр къиныгъохэм ахэтми, республикэм ипромышленнэ предприятиехэм зыпкъ итэу Iоф ашIэ. Промышленнэ индексым хэхъоныгъэу ышIыхэрэмкIэ Къыблэ федеральнэ шъолъырым пэрытныгъэ щызыIыгъ регион анахь дэгъуищым Адыгеир мы аужырэ илъэс заулэм ахэхьэ.
2015-рэ илъэсым республикэм ипромышленнэ производ-ствэ ииндекс проценти 103,2-м нэсыгъ (Къыблэ федеральнэ шъолъырымкIэ я 3-рэ чIыпI). Предприятиехэм ежь къыдагъэкIыгъэ продукцием, агъэцэкIэгъэ IофшIэнхэм ыкIи фэIо-фашIэхэм зэкIэмкIи сомэ миллиард 44,3-рэ атефагъ. Мэкъумэщ хъызмэтым ипроизводствэ ииндекс проценти 106,9-м ехъугъ, 2014-рэ илъэсым а къэгъэлъэгъоныр проценти 101,3-рэ хъущтыгъэ.
БлэкIыгъэ илъэсым Адыгеим иаграрийхэм лэжьыгъэ бэгъуагъэ къахьыжьыгъ, зэкIэмкIи ар тонн мин 660-рэ мэхъу, 2014-рэ илъэсым егъэпшагъэмэ, а къэгъэлъэгъоныр тонн мин 95-кIэ нахьыбэ хъугъэ. Джащ фэдэу пхъэшъхьэ-мышъхьэ тонн мин 16,6-рэ республикэм къыщахьыжьыгъ, ащ ыпэрэ илъэсым елъытыгъэмэ, ар фэди 1,6-кIэ нахьыб. ХэтэрыкIхэр тонн мин 62,5-рэ фэдиз мэхъу. 2006-рэ илъэсым щыублагъэу пынджыр зыщырапхъырэ гектар пчъагъэр фэди 3-кIэ нахьыбэ хъугъэ, непэ ар гектар мини 7,5-м кIэхьэ.
Адыгеим ипсэупIэхэм япроцент 85-мэ гъэстыныпхъэ шхъуантIэр яI, илъэси 5-м къыкIоцI а пчъагъэр проценти 8,2-кIэ нахьыбэ хъугъэ. Мы охътэ дэдэм республикэм псэолъэ 350-рэ кIэу щашIыгъ, ащ щыщэу процент 95-м социальнэ мэхьанэ яI.
Адыгеим ипащэхэм IофшIэнышхоу ашIагъэм ишIуагъэкIэ, республикэм иэкономикэ сомэ миллиарди 124-м ехъу инвестициеу къыхалъхьагъ. Джырэ уахътэм ехъулIэу сомэ миллиард 70-м ехъу зытефэрэ инвестиционнэ проект 60-мэ Адыгеим Iоф щадашIэ.
Предпринимательствэ цIыкIум ыкIи гурытым къэралыгъо IэпыIэгъу ягъэгъотыгъэным фэIорышIэрэ подпрограммэм Iоф ешIэ. Ащ игъэцэкIэн зэкIэмкIи сомэ миллион 563,4-рэ пэIуагъэхьагъ, предпринимательствэм хэщэгъэ нэбгырэ 532-мэ IэпыIэгъу афэхъугъэх.
Мы аужырэ илъэси 5-р пштэмэ, гурыт лэжьапкIэу республикэм къыщахьыжьырэр фэди 1,5-кIэ нахьыбэ хъугъэ. Джырэ уахътэм гурыт лэжьапкIэр сомэ 22100-м кIэхьагъ. ЛэжьапкIэм итынкIэ чIыфэ ателъэп. IофшIэпIэ чIыпIэ зимыIэхэм япчъагъэ процент 1,3-рэ мэхъу, 2009-рэ илъэсым а къэгъэлъэгъоныр проценти 2,9-рэ хъущтыгъэ.
Зянэ-зятэ зимыIэжь нэбгырэ 238-мэ блэкIыгъэ илъэсым псэупIэхэр арагъэгъотыгъэх, унэгъо ныбжьыкIэ 245-мэ псэукIэ амалэу яIэхэр нахьышIу ашIыгъэх. Программэу «Доступная среда» зыфиIорэм игъэцэкIэн пэIухьанэу сомэ миллион 54-рэ фэдиз къатIупщыгъ. 2015-рэ илъэсым спорт псэуалъэхэм япчъагъэ 31-кIэ нахьыбэ хъугъэ. Мы уахътэм бассейни 2, спортзали 6, псауныгъэр зыщагъэпытэрэ зы комплекс, нэмыкIхэри къызэIуахыгъэх.
— Аслъан Кытэ ыкъор, экспертыбэхэм зэралъытэ-рэмкIэ, непэрэ кризисым пэшIуекIогъэным фэшI анахь шIуагъэ къэзыты-щтыр IэкIыб къэралхэм къащадагъэкIырэ продукциер тэтыехэмкIэ зэблэхъугъэныр ары. БлэкIыгъэ илъэсым изэфэхьысыжьхэр пшIымэ, мы лъэныкъомкIэ республикэм гъэхъагъэхэр иIэха? ТапэкIэ сыда анахьэу шъунаIэ зытежъугъэтыщтыр?
— Джырэ уахътэм мы Iофыгъом изэшIохын федеральнэ гупчэми, субъектхэми мэхьанэшхо щараты.
Экономикэм зыпкъитыныгъэ иIэныр, цIыфхэм ящыIэкIэ-псэукIэ зэщымыкъоныр — джары типшъэрылъ шъхьаIэр. IэкIыбым къыщыдагъэкIырэ товархэм ащыщхэр тэтыехэмкIэ зэблэхъугъэнхэм фэшI лэжьыгъэм икъэгъэкIын тишъыпкъэу тыпылъ. Джащ фэдэу тишъолъыр имызакъоу, зэрэдунаеу щызэлъашIэрэ адыгэ къуаеу къыдэдгъэкIырэм ипчъагъэ хэдгъэхъоным тынаIэ тет. Мы аужырэ илъэсхэм итальянскэ технологиехэр къызфэдгъэфедэзэ, чъыгхатэхэм ягъэтIысхьан Адыгеим зыщедгъэушъомбгъугъ. Мыекъопэ редукторышI заводым ипродукцие къэралыгъом иобороннэ отраслэ щагъэфедэ, тапэкIэ Украинэм къыращыщтыгъэ пкъыгъохэм ащыщхэр ащ къыдегъэкIых. Мыекъопэ машинэшI заводым пынджлэжьыным, нэмыкI отраслэхэм ащагъэфедэрэ аппаратхэр къыдегъэкIых, СНГ-м хэхьэрэ къэралыгъохэм ахэр ащэфых. Ащ нэмыкIэу, зекIоным хэхъоныгъэхэр ышIынхэм тынаIэ тет, блэкIыгъэ илъэсыр пштэмэ, Адыгеим икъушъхьэхэм, ичIыпIэ дахэхэм нэбгырэ мин 400 фэдизмэ защагъэпсэфыгъ. Шъыпкъэр пIощтмэ, экономикэм хэхъоныгъэхэр ышIынхэмкIэ анахь тызщыгугъырэ лъэныкъохэм туризмэр ащыщыгъ, ау кризисым къыхэкIыкIэ, мыщ ахъщэу къыхалъхьэрэр нахь макIэ хъугъэ. ГущыIэм пае, проектэу «Джэнэт» зыфиIорэр къызэтедгъэуцуагъ, проектэу «Лэгъо-Накъэ икъэлапчъэхэр» зыфиIорэр лъытэгъэкIуатэ.
— Экономикэ къиныгъохэм ямылъытыгъэу, мы аужырэ илъэсхэм республикэм къэгъэлъэгъон дэгъухэр иIэх. 2016-рэ илъэсым экономикэм хэхъоныгъэхэр ышIынхэмкIэ сыд фэдэ секторхэр, предприятиехэр, проектхэр ара анахьэу шъузщыгугъыхэрэр?
— 2016-рэ илъэсым Адыгеим ибюджет дефицит иIэу тштагъэ. Ахъщэм ипроцент 70-рэ фэдизыр социальнэ мэхьанэ зиIэ Iофыгъохэм апэIудгъэхьащт. Республикэм ежь хахъоу иIэхэр, хэбзэIахьэу къыугъоихэрэр нахьыбэ зэрэхъухэрэр — джары тизыпкъитыныгъэ ылъапсэр. Ащ дакIоу, хэхъоныгъэхэр тшIынхэмкIэ анахь шъхьаIэу слъытэрэр инвестициехэр нахьыбэ шIыгъэнхэр ары. АщкIэ тиреспубликэ хъопсагъоу щыт. Мы аужырэ илъэсхэр пштэмэ, тиэкономикэ инвестициеу къыхалъхьагъэр сомэ миллиарди 124-м ехъу. Ащ ишIуагъэкIэ мыщ фэдэ къэгъэлъэгъон дэгъухэр тиIэх, псэолъэкIэ пчъагъэ тшIыныр тфызэшIокIыгъ. Предприятиеу «Волма» зыфиIорэм иIофшIэн мыгъэ республикэм щыригъэжьэщт, нэбгырэ 600 фэдизмэ мыщ IофшIэпIэ чIыпIэхэр щагъотыщтых. Джащ фэдэу индустриальнэ паркитIу дгъэпсынэу тэгъэнафэ, нэмыкI гухэлъхэри тиIэх. Ахэр щыIэныгъэм щыпхырыщыгъэнхэм тишъыпкъэу тыпылъыщт. Типредприятие инхэми бэкIэ тащэгугъы.
— Кризисым пэшIуекIогъоным пае Адыгеим сыда щашIэрэр?
— Кризисым иегъэшхо къытигъэкIыгъ сфэIощтэп, непэрэ мафэхэм яхъулIэу зэшIомыхын умылъэкIыщт къиныгъохэм республикэ бюджетыр яолIагъэгоп. Ащ дакIоу, федеральнэ гупчэм къикIырэ дотациер блэкIыгъэ илъэсым джыри зы проценткIэ къедгъэIыхыгъ, непэ ар процент 38-м кIэхьэ. Ау мыщ дэжьым гумэкIыгъо къэуцу — тэ анахь дэгъоу Iоф тшIэ, дотациер къедгъэIыхы къэс федеральнэ гупчэм къытфитIупщырэ ахъщэ IэпыIэгъум къыщэкIэ. ХэбзэIахьэу бюджетым къихьэрэм, республикэм ежь хахъоу ышIырэм зыпкъитыныгъэ ямыIэн ылъэкIыщт, сыда пIомэ непэ дэгъоу Iоф зышIэрэ предприятиер къиныгъохэм зяуалIэкIэ, неущ ар къызэтеуцонкIи хъущт. Арышъ, тэр-тэрэу зытIыгъыжьын амал тиIэным тыкъыфэкIон фае. АщкIэ амалышIухэр тIэкIэлъых, къэралыгъо чIыфэу ттелъыр зэкIэмэ анахь макI, бюджетым кредитышхо иIэп, типшъэрылъхэр зэкIэ тэгъэцакIэх.
— Бизнес цIыкIумрэ гурытымрэ IэпыIэгъу афэхъугъэныр анахь мэхьанэшхо зиIэ лъэныкъохэм ащыщ, анахьэу джырэ уахътэм. МыщкIэ республикэм зэшIуихырэр икъоу олъыта?
— Предпринимательхэм тишIуагъэ ядгъэкIыныр типшъэрылъ шъхьаIэхэм ащыщэу сэлъытэ, сыда пIомэ ахэм яIофшIэн зэрэзэхащэрэм, IофшIэпIэ чIыпIакIэхэр къызэрэзэIуахырэм ялъытыгъ экономикэм хэхъоныгъэу ышIыщтхэр. Мы лъэныкъомкIэ республикэм игъэцэкIэкIо хэбзэ къулыкъухэм къатефэрэр зэкIэ ашIэ, бизнесым хэщагъэхэм, езыгъэжьэгъакIэхэм IэпыIэгъу афэхъугъэным фэIорышIэрэ программэ зэфэшъхьафхэм тахэлажьэ, тиахъщэ ахэтэлъхьэ.
— АР-м и ЛIышъхьэ ихэдзынхэу къэблагъэхэрэм уахэлэжьэн гухэлъ уиIа?
— Тызхэт илъэсым иIоныгъо мазэ УФ-м и Къэралыгъо Думэ, АР-м и Къэралыгъо Совет — Хасэм ядепутатхэм яхэдзынхэр тишъолъыр щыкIощтых. Адыгеим и Парламент депутат 54-рэ иIагъэмэ, джы а пчъагъэр 50 хъущт. Джырэ уахътэм республикэм ипащэ ихэдзынхэм тягупшысэрэп, тэркIэ анахь шъхьаIэр экономикэм иIофыгъохэр зэшIохыгъэнхэр, цIыфхэм ящыIэкIэ-псэукIэ нахьышIу шIыгъэныр ары. АР-м и ЛIышъхьэ ихэдзынхэр къэкIорэ илъэсыр ары зыщыIэщтхэр. А IэнатIэм Iухьан амал зиIэ, гъэсэгъэ ыкIи фэхьазыр цIыфыбэ тиреспубликэ ис.
— Адыгэ къуаем къыфэбгъэзэжьмэ, брендыр къызфагъэфедэзэ шъолъыр зэфэшъхьафхэм мы продукциер къащадагъэкIы. Шапхъэхэр зыукъохэрэм сыдэущтэу уадэзекIон фая?
— Республикэм ит завод заулэмэ адыгэ къуаер непэ къыдагъэкIы, адрэ регионхэм ащкIэ фитыныгъэ яIэп. Ау арэу щытми, кIышъом «адыгэ къуай» къытыратхэшъ, япродукцие IуагъэкIы. Ар тэрэзэп, ащкIэ хэбзэгъэуцугъэр аукъо, арышъ, пшъэдэкIыжь ябгъэхьыныр атефэ. Тикъое шъыпкъэ цIыфхэм ашIоIэшIу, ащ идэгъугъэ, шIуагъэу пылъыр Урысыем имызакъоу, IэкIыб къэралхэми ащашIэ. ГущыIэм пае, джырэ уахътэ Германием ар щыIуагъэкIы.
— ЗэдэгущыIэгъу горэм къызэрэщыхэбгъэщыгъа-гъэмкIэ, уиIофшIэн дэгъу дэдэу бгъэцэкIэныр пшъэрылъ шъхьаIэу зыфэогъэуцужьы. УиIофшIэгъу мафэ зэрэкIуагъэм, зэшIопхыгъэм уамыгъэразэу бэрэ къыхэкIэу къэпIуагъ. АР-м и ЛIышъхьэ иIэнатIэ пштэмэ, сыда къыбдэмыхъугъэу плъытэрэр?
— Iофэу есхьыжьагъэр згъэцэкIэным сыдигъуи сыпылъ. КIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэр, еджапIэхэр, фельдшер-мамыку IэзапIэхэр, нэмыкI социальнэ псэуалъэхэр бэу дгъэпсыгъэх, ащ инэу сырыраз. Ау пшъэрылъэу зыфэзгъэуцужьыгъэр зэкIэ зэшIосхыгъэу сфэIощтэп. Сыфай Мыекъуапэ идэхагъэкIи, икъэбзагъэкIи нэмыкI къалэхэм къахэщынэу, тиреспубликэ щыпсэурэ нэбгырэ пэпчъ гъот иIэнэу. АщкIэ амалышIухэр тIэкIэлъых.
Гъэсэныгъэм, псауныгъэр къэухъумэгъэным, спортым, нэмыкI лъэныкъохэм япхыгъэ упчIабэхэр АР-м и ЛIышъхьэ фагъэзагъэх. Ахэм зэкIэми игъэкIотыгъэ джэуапхэр къаритыжьыгъэх.
Тхьаркъуахъо Адам
adygvoice.ru