Мы тхыгъэр илъэсытф ипэкIэ гъазетэу Адыгэ Макъэм къырагъэуцогъагъ. Ар Адыгэ республикэм щыщ археологоу Тэу Аслъан дашIыгъагъэ зэдэгущыIэгъур ары. Мыр непи уеджэмэ шIуагъэ зыхэлъ тхыгъэу тэлъытэ.
ЧIым чIэлъыр - титарихъ
Археологхэм я Мафэ 1970-рэ илъэсхэм къащыублагъэу тихэгъэгу щыхагъэунэфыкIы. Археологием тегущыIэрэр бэ, ау сэнэхьатэу ар къыхэзыхырэр макIэ. Мэхьанэу археологием иIэр къызэпкъырихызэ къэбар гъэшIэгъонмэ уащигъэгъозэн ылъэкIыщт Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ музей шIэныгъэмкIэ иIофышIэ шъхьаIэу, Адыгеим культурэмкIэ изаслуженнэ IофышIэу Тэу Аслъан.
- Дунаим тет археологмэ тарихъым фашIэрэр бэ, - еIо Тэу Аслъан. - Лъэпкъхэм якIэныжъ аугъоижьызэ, щыIэныгъэм лъэуж хэхыгъэ къыщагъанэ. Археологым и Мафэ дунаим щагъэмэфэкIы.
- Археолог ухъуныр зышIопсынкIэхэр щыIэхэми сшIэрэп...
- ЩыIэх ащ фэдэ цIыфхэри, ау Iофым зыфежьэхэкIэ гукIэ зэрэфэмыхьазырхэм фэшI нэмыкI сэнэхьат къызэрэхахыщтым егупшысэх.
- Летчикыр чIым щылажьэрэп, огум итэу икъулыкъу егъэцакIэ. МэкъумэщышIэм чIыгум щилэжьырэр ары федэ зыхихырэр. Археологиер чIым ычIэгъ щэлъыхъо.
- Ащ фэдэ зэгъэпшэнхэр сшIыхэу сэри уахътэ къысэкIу. Адыгэмэ язакъоп, нэмыкI лъэпкъхэу лIэшIэгъубэ зыныбжьхэм ятарихъ чIычIэгъыр ары зычIэлъыр. ЧIым учIэмыIабэу сыдэущтэу тарихъыр ябгъэшIэщта?! Сисэнэхьат зы лъэныкъомкIэ гъэшIэгъоны, ау урылэжьэнкIэ къинэу зэрэщыты-ри къыхэсэгъэщы. Къазгъырыр пIыгъэу мэфэ реным чIым уетIэныр псынкIэп.
- Къэбгъотыщтыри умышIэу чIым уетIэным уесагъа?
- Угу етыгъэу утIэн фаеу сэлъытэ. Хатэм ущытIэныр фэшъхьаф Iоф - лэжьыгъэ къэбгъэкIы пшIоигъу. Археологыр гугъэзэ матIэ.
- Къазгъырым тытегущыIэ, ау ори дэгъоу ущыгъуаз бэкIэ шъощ нахь лъэшэу «уIэшыгъэхэр» чIым тыгъугъэкIэ зэретIэхэрэр. Ащ къыхэкIэу уисэнэхьат уакIыб фэбгъазэ пшIоигъоу къыхэкIа?
- Археологием пылъхэмкIэ анахь тхьамыкIагъоу тиIэмэ ар зэу ащыщ. Непэ тишъофхэм арылъ тарихъ пкъыгъохэу тятэжъмэ къыщанагъэхэр хъункIакIомэ зэрапхъох. Пэсэрэ тарихъым епхыгъэ пкъыгъохэмкIэ мылъку зэрагъэгъотынэу, археологиер федэхэкIыпIэ ашIынэу пылъых. Зэрарэу къытфахьырэр бэ. Хьадэмэ къахахырэ пкъыгъохэмкIэ мылъку зэзгъэуIухэрэр цIыфхэу слъытэрэп. Арэу щытми, сыгу згъэкIодырэп.
- Тарихъыр зымыгъэлъэпIэрэ цIыфхэм тхьамыкIэ тяхъулIа?
- ЧIыгум къычIатIыкIыгъэ пкъыгъоу агъэнэгъоджагъэр тарихъым, археологием ахэхьащтэп. Лъэпкъым егъашIи ымыгъотыжьыщтмэ ащыщ мэхъу.
- Сисэнэхьат дунаим сытетыфэ згъэлъэпIэщт шъхьае, гукъаоу сагъэшIырэм къыкIичырэп. Лъэпкъым шIу фэзышIэ зышIоигъор лэжьапкIэр арэп апэу зэгупшысэрэр. Лъэпкъыр, республикэр, янэ-ятэхэр - макIэп ныIа цIыфым ыгъэлъапIэу, ыхъожьын ымылъэкIынэу иIэр. Зыгу къабзэм илъэпкъ икIэн ыугъоижьынышъ, тарихъым къыхигъанэ шIоигъу.
- Ащ фэдэ археологмэ уаIукIагъа?
- ТIэшъу Мэдинэ дунаир ыхъожьыгъэми, гъэхъагъэу ышIыгъэр тщыгъупшэрэп. ТIуапсэ дэт музеим щылэжьагъ. Аулъэ Пщымафэ ишIушIагъэ тхылъхэр етхылIэнхэ фае. Мыжъо лIэшIэгъум илъэхъан пштэмэ, ижъырэ цIыф уцупIэу
85-рэ тиадыгэ чIыгу къыщыхигъэщыгъ. ЛэупэкIэ Нурбый иIофшIагъэ дунэе мэхьанэ иIэу шIэныгъэлэжьмэ алъытэ.
- Нэбгырэ зырызмэ ацIэ къеоIо шъхьае, экспедициехэм уакъытегущыIэрэп.
- Экспедициемэ ахэлажьэхэрэр къэсыубыхэу арэп ар къызыкIэсIуатэрэр. Купышхо хъухэу лъыхъохэрэм къамыгъотырэ пкъыгъохэр зы нэбгырэм чIым къычIихэу бэрэ къыхэкIы - ахэр археолог шъыпкъэх.
- Археолог дэгъу ухъуным пае тарихъыр, географиер, чIыпIэу узыщыпсэурэр пшIэнхэ фаеба? Ау ащ дакIоу археологыр «уIэшыгъэн» фае.
- Лъэпкъым итарихъ зэбгъэшIэнэу археологием упылъ зыхъукIэ, фольклорыр дэгъоу умышIэ хъущтэп. Тэ, адыгэхэм, нарт эпосыр тиI. Тинарт къэбархэм, пшысэхэм лъапсэ яI. Лъэпкъым шэн-хабзэу ижъыкIэ хэлъыгъэм ущыгъозэныр уипшъэрылъ. Узыщыпсэурэ чIым инэшанэхэр, чIыопсыр зыфэдэр пшIэнхэ фае. Ахэр зэхэугъоягъэхэу зэбгъашIэмэ, зыгорэхэр къэбгъотыщтых.
- Аслъан, Санкт-Петербург, Москва, нэмыкI къалэмэ къарыкIыгъэ археологмэ къаIоу зэхэсхыгъэр сшIогъэшIэгъоныгъ: «Аслъан мыуIэшыгъэми чIым чIэлъыр елъэгъу».
Тэу Аслъан мэщхы, джэуапыр къытыным дэгуIэрэп. ЕтIанэ къеIо: «СичIыгужъ сыфэнэIуас, ишъэфхэр нахь дэгъоу сэшIэх. Ащи мэхьанэ иI».
- ШакIом шхонч зэтегъэпсыхьагъэ иIэми, зи къымыукIэу къэкIожьэуи къыхэкIы. Археологри шакIом фэогъада?
- Техникэ дэгъу пIэкIэлъмэ, игъэфедакIи пшIэн фаеу сэри сэлъытэ. Тхьэм къысхилъхьагъэр згъэфедэзэ, чIым сетIэу къыхэкIы. Техникэ зыIыгъым къымыгъотыгъэр сэ къазгъырымкIэ чIым къызычIэсхыкIэ, ар Тхьэм шIукIэ фэсэлъэгъу. Улапэ, Ленинэхьаблэ зыдэщысыгъэ чIыпIэм, Тэуехьаблэ, нэмыкIхэми дышъэм хэшIыкIыгъэ пкъыгъохэр, тарихъым епхыгъэхэр къащызгъотыгъэх.
- ТизэдэгущыIэгъу зыщытыухыным археологиер щыIэныгъэм зэрепхыгъэм игугъу къэпшIы сшIоигъуагъ. Экономикэм, тарихъым, политикэм алъэныкъокIэ зыбгъазэмэ хэгъэгум федэу къыфэшъухьырэр шъолъэгъужьа?
- Археологиер тарихъым IэпыIэгъоу иIэп - ар наукэ шъхьаф. Археологием ижъырэ лъэпкъмэ кIэнэу яIагъэр, непэ яIэр зыфэдэр зэрегъашIэ. Антропологиер, этнографиер, нэмыкIэу
ащ къешIэкIыгъэр бэ. Экономикэм ылъэныкъокIэ Адыгеим тишIуагъэ едгъэкIыным фэшI археологие саугъэтэу тиIэхэр дгъэфедэнхэ фае. ХъункIакIомэ зэрапхъох, шъофмэ арэкIуадэх. Краснодар псыубытыпIэм иягъэу къытигъэкIыгъэм дэгъоу тыщыгъуаз - саугъэтхэр егъэфыкъох.
ТуристкIуапIэ ахэр зашIыхэкIэ Адыгеим къыщыдгъэлъэгъощтых, мылъку къыхахыщт.
- Политикэу хэлъым укъытегущыIагъэп.
- Титарихъ, Адыгэ лъэпкъым къырыкIуагъэр тигъунэгъу краим тэрэзэу къыщагъэлъагъохэрэп. Археологмэ къагъотырэ пкъыгъохэр адыгэмэ зэряехэр ашIэзэ, нэмыкI лъэпкъмэ къакIэныгъэхэу атхых.
- Тарихъыр зэтепIотыкIы хъущтэп, - къыIуагъ бэмышIэу Урысыем и Президентэу Дмитрий Медведевым. - Тарихъыр лъэпкъмэ къарыкIуагъэу, апэкIэкIыгъэу щыт. УгукIэ узэрэфаем фэдэу птхыныр тэрэзыхэп.
- Тигъэзетеджэмэ ацIэкIэ шъуимэфэкI пае тышъуфэгушIо.
- Тхьауегъэпсэу.