Адыгэ Республикэм ИлIышъхьэу Тхьакущынэ Асльан ДырашIыгъэ ЗэдэгущыIэгъур (29.04.2016)


Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэ ФедерациемкIэ Советым ителеканалэу «Вместе-РФ» зыфиIорэм итележурналистэу ыкIи мы каналым ипрограммэ зезыщэрэ Татьяна Стародубовам мы мафэхэм зэдэгущыIэгъу дыриIагъ.

— Республикэм экономикэм ылъэныкъокIэ гъэхъэгъэ­шIухэр зэриIэхэм тыщы­гъуаз. КъэпIопэн хъумэ, дотациехэр Адыгеим фэдитIукIэ нахь макIэ щашIыгъэх. Сыд фэдэ къэкIуапIэха ащкIэ щыIа­гъэ­хэр?

— Дотациехэр фэдэ пчъа­гъэкIэ нахь макIэ пшIынхэм ыкIи хахъоу пфэхъухэрэм джы­ри нахь зыкъябгъэIэтыным пае IофшIэныр зэхэощэ къодыекIэ икъущтэп. ФинансхэмкIэ дисциплинэ пхъашэ ищыкIагъ, до­кумент шъхьаIэр тэрэзэу, куоу егупшысагъэу зэхэгъэуцогъэн фае, бюджетым икъэкIуапIэхэм ягъэфедэни нахь шIуагъэ къытэу зэхэмыщагъэмэ хъущтэп — ахэр ары кIэухышIухэм такъы­фэкIоным пае тиIофшIэн лъэпсэ шъхьаIэу фэхъугъэхэр.

Непэ тиреспубликэ финансхэм алъэныкъокIэ зыпкъитыныгъэ зэрилъыр къэтэIо. Эко­номикэмкIэ Iофхэр зэрэкъинхэм емылъытыгъэу, Адыгеир мылъкум игъэзекIонкIэ апэрэ чIыпIэр зыIыгъ шъолъырхэм ащыщ. Илъэсэу икIыгъэм икIэуххэмкIэ, бюджетым къыди­лъытэхэрэм цIыфхэр игъэкIоты­гъэу ащыгъуазэ зэрашIыгъэхэм елъытыгъэу, тиреспубликэ я 6-рэ чIыпIэр хэгъэгумкIэ ыубытыгъ, Къыблэ федеральнэ шъо­лъырым къыхиубытэхэрэм азыфагу — я 2-рэ чIыпIэр.

ПчъагъэхэмкIэ къэзгъэлъэ­гъон: 2007-рэ илъэсым дотациехэр процент 61,1-рэ хъущты­гъэхэмэ, 2015-рэ илъэсым — процент 38,2-рэ. Дотацием къыкIичынымкIэ лъапсэ хъу­гъэхэр тибюджет ежь ихахъо­хэр нахьыбэ тшIын зэрэтлъэкIы­гъэр ары. ГущыIэм пае, 2007-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 2015-рэ илъэсым нэс фэди 4,3-кIэ хахъохэр нахьыбэ хъу­гъэх, нэмыкIэу къэпIон хъумэ, сомэ миллиарди 9,9-м нэсыгъэх. Аужыпкъэм 2015-рэ кризис илъэ­сым хахъохэр, 2014-рэ илъэсым елъытыгъэмэ, сомэ миллион 634,6-кIэ, нэмыкIэу къэпIон хъумэ, проценти 6,9-кIэ нахьыбэ хъугъэх (ежь иха­хъохэм зэрахэхъуагъэм ипсын­кIагъэкIэ). А лъэныкъомкIэ Къыблэ федеральнэ коим ишъо­лъырхэм азыфагу Адыгеим апэрэ чIыпIэр щиIыгъ.

Ау мыщ дэжьым хэгъэунэ­фы­кIыгъэн фае 2009-рэ илъэсым къыщыублагъэу республикэм къыIэкIэхьэрэ федеральнэ дотациехэр нахь макIэ зэрэхъугъэхэр. Мыщ дэжьым IофыгъуитIу къыдэлъытэгъэн фае: зы лъэныкъомкIэ, финансхэм ялъытыгъэу тиIофхэр нахь зыпкъ еуцох, адрэ лъэныкъом­кIэ — дотациехэм къащыкIэзэ, республикэм ежь-ежьырэу зи­Iыгъыжьыным ущыгугъынэу хъу­рэп. Ащ къыхэкIэу бюджетым пэIухьэрэр нахь макIэ хъун ылъэкIыщт, анахьэу етIани экономикэм иIофхэр зыфэдэ хъухэрэм уакъыпкъырыкIымэ.

Iофтхьабзэу зэшIотхыхэрэм нахь игъэкIотыгъэу уакъытегу­щыIэн хъумэ, республикэм ибюд­жет хэбзэIахь ыкIи мы­хэбзэIахь хахъохэу къихьэхэрэр нахьыбэ шIыгъэнхэм епхыгъэ Iофтхьабзэхэм я План тетэу тызэрэзекIорэр къэIогъэн фае.

ХэбзэIахьхэм алъэныкъокIэ фэгъэкIотэныгъэ гъэнэфагъэхэр афэшIыгъэнхэм епхыгъэ Iофыр джыри нахь тэрэзэу зэхэщэгъэ­ным тынаIэ тетэгъэты, мылъ­кумкIэ хэбзэIахь зытыралъхьэ­рэр ыкIи къаугъоирэр нахьыбэ шIыгъэнымкIэ Iофтхьэбзэ гъэнэфагъэхэр зэшIотэхых, чIыгу Iахьхэмрэ мылъкумрэ тэрэзэу къыдэлъытэгъэнхэмкIи шIуагъэ къэзытыщт программэхэр тэгъэ­федэх. ХэбзэIахьхэмрэ угъоинхэмрэ афэгъэхьыгъэ хэбзэгъэ­уцугъэр гъэцэкIагъэ хъуным иIо­фыгъохэм атегъэпсыхьагъэу межведомственнэ комиссием Iоф ешIэ. Мы комиссием анахьэу ынаIэ зытыригъэтырэр хабзэм икъулыкъу пстэуми яIоф­шIэн зэдегъэштэныгъэ хэ­лъы­ныр ары.


— Бюджетым игъэнэфэнкIэ Iофыгъохэр къэуцугъагъэха?

— 2016-рэ илъэсымкIэ республикэм ибюджет иихъухьан нахь пхъэшагъэ хэлъэу кIуагъэ, ау социальнэ лъэныкъом къы­кIетымыгъэчыным тынаIэ тедгъэтыгъ. ХахъохэмкIэ Iахь гъэнэфагъэм сомэ миллиарди 2,3-кIэ къыкIедгъэчыгъ, хъар­джхэр — сомэ миллиарди 2,5-м нэсэу нахь макIэ тшIыгъэх.

Хэгъэгум экономикэм ылъэ­ныкъокIэ иIофхэм язытет елъы­тыгъэу Адыгеими, Урысые Фе­дерацием инэмыкI шъолъыр­хэм афэдэу, хэбзэIахь ыкIи мы­хэбзэIахь хахъохэм зыкъы­зэраIэтырэм ипсынкIагъэ нахь къыщикIичыгъ.

Мы аужырэ илъэси 9-м гу­рытымкIэ илъэсым ежь ихахъо­хэм процент 18-м нэсэу зы­къаIэтыщтыгъэмэ, 2016-рэ илъэ­сым (2015-рэ илъэсым елъытыгъэмэ) проценти 2-м нахьыбэу хахъо фэхъун ылъэкIынэу итхъухьэшъугъэп.

Джащ фэдэу мы аужырэ илъэси 3-м федеральнэ бюджетым къыхэкIырэ дотациехэу республикэм бюджет зэпэщэчыныгъэхэр щыгъэтэрэзыгъэнхэм апэIуигъэхьанэу щытхэм къакIечы. Ащ нэмыкIэу Адыгэ Республикэм ибюджет федеральнэ зэзэгъыныгъэхэм атегъэпсыхьэгъэ гъунапкъэу агъэ­нэфагъэхэр гъэцэкIагъэ хъунхэр къыделъытэ.

Джыри зэ хэсэгъэунэфыкIы: 2016-рэ илъэсымкIэ бюджетым икъэкIуапIэхэр зэкIэ зыфыте­гъэ­псыхьагъэхэр социальнэ хъарджхэр, республикэм щыпсэурэ цIыфхэм апашъхьэ социальнэ пшъэрылъхэу зыфэт­шIыжьыгъэхэр зэшIохыгъэнхэр, Урысые Федерацием и Президент ижъоныгъокIэ унашъохэр гъэцэкIэгъэнхэр ары.

— Республикэм ифинанс документ шъхьаIэ сыдэущтэу гъэ­цэкIагъэ хъура?

— Адыгеим хахъомкIэ изэхэубытэгъэ бюджет 2015-рэ илъэсым сомэ миллиард 17-кIэ гъэцэкIагъэ хъугъэ, хъардж­хэмкIэ — сомэ миллиард 18,2-кIэ. Дефицитыр — сомэ миллиард 1,1-рэ хъугъэ. Илъэсэу икIыгъэм къэнэжьыгъэ ахъ­щэм­кIэ, къытIэкIэхьэгъэ федеральнэ ыкIи коммерческэ кредитхэмкIэ а дефицитыр дэдгъэзыжьын тлъэкIыгъ. 2015-рэ илъэсыр кризис илъэсэу щытыгъ нахь мышIэми, 2014-рэ илъэсым елъытыгъэмэ, хахъохэр проценти 6,9-кIэ нахьыбэ хъу­гъэх. Федеральнэ указхэмкIэ пшъэрылъхэр зэшIохыгъэ хъугъэх ыкIи цIыфхэм апашъхьэкIэ пшъэрылъэу зыфэтшIыжьы­гъэхэри гъэцэкIагъэ хъугъэх.

Ау мы илъэсымкIэ бюджетым игъэцэкIэн кIэухышIухэр фэхъунхэ зэрилъэкIыщтыр нафэ къэхъу. ЫпэкIэ къызэрэ­щысIо­гъагъэу, хэбзэIахь ыкIи мы­хэбзэIахь хахъохэм зыкъызэ­раIэтырэр проценти 2 фэдизкIэ нахь псынкIэ хъунэу къитыдзэ­гъагъэмэ, 2016-рэ илъэсым иа 1-рэ квартал ар проценти 10-м нэсыгъах илъэсэу икIыгъэм иджырэ фэдэ лъэхъан елъытыгъэмэ (нэмыкIэу къэпIон хъумэ, а 1-рэ кварталым хэб­зэIахь ыкIи мыхэбзэIахь хахъо­хэр сомэ миллиарди 2-рэ миллион 216-рэ хъугъэх, ипсын­кIагъэ зэрэхэхъуагъэр пчъа­гъэ­хэмкIэ зэрэхъурэр сомэ миллион 205,3-рэ). Мыщ дэжьым къэIогъэн фае социальнэ пшъэрылъхэм ягъэцэкIэн пстэуми апэ идгъэшъызэ зэрэдгъэнафэрэр, а 1-рэ кварталым а лъэныкъомкIэ планыр икъоу гъэцэкIагъэ хъугъэ.

Мы илъэсым республикэм ибюджет капитальнэ нэшанэ зиIэ хъарджхэмкIэ мылъкум елъытыгъэу къиныгъохэм яута­лIэ. Хахъохэр нахь макIэ зэрэхъурэм къыхэкIэу бюджетым епхыгъэ учреждениехэм мылъкумкIэ ыкIи техникэмкIэ ягъэпытэн пэIудгъахьэрэм къыкIедгъэчын фаеу хъугъэ. Джырэ пшъэрылъэу къэуцухэрэр ары ныIэп ахъщэр зыпэ­Iудгъахьэрэр.

Федеральнэ программэхэм ягъэ­цэкIэн тыхэлэжьэным ылъэ­ныкъокIи бюджет къэкIуапIэхэм къиныгъо гъэнэфагъэхэр къа­фыкъокIых.

Адыгэ РеспубликэмкIэ къинэу мэхъу, Урысые Федерацием инэмыкI шъолъырыбэми афэдэу, бюджетым епхыгъэу зыфэдгъэуцужьыгъэ пшъэрылъхэр зэкIэ дгъэцэкIэнхэр. Арышъ, нэмыкI шъолъырхэм афэ­дэу, республикэми заем къэкIуапIэхэр къызфигъэфедэнхэ фаеу мэхъу, Адыгэ Республикэм ибюджет ищыкIэгъэ зэдегъэштэныгъэ хэлъыным, рахъухьагъэхэм апэIухьащт мылъкур тэрэзэу зэпэщэчыгъэ­ным апае амалэу щыIэ пстэуми такъыпкъырэкIы.

— Адыгеир мэкъумэщ шъолъыр, илъэсэу икIыгъэм лэжьыгъэ бэгъуагъэ къэшъу­хьыжьыгъ, сыда адэ мы илъэ­сым шъуиIофхэм язытет зы­фэдэ хъущтыр, гугъэпIэ гъэнэфагъэхэр ащкIэ щыIэха?

— 2015-рэ илъэсым мэкъу­мэщ продукциеу къахьыжьыгъэр сомэ миллиард 19,4-рэ, 2014-рэ илъэсым елъытыгъэмэ, проценти 6,9-кIэ ар нахьыб. 2015-рэ илъэсым икIэуххэм нафэ къызэрашIыгъэмкIэ, мэкъумэщ продукциемкIэ Адыгеим апэрэ чIыпIэр Къыблэ федеральнэ шъолъырым щиубытыгъ.

Зернэ ыкIи зернобобовэ культурэу къахьыжьыгъэр тонн мин 638,9-рэ мэхъу, 2014-рэ илъэсым елъытыгъэмэ, тонн мин 95,5-кIэ ар нахьыб. 2015-рэ илъэсым гурытымкIэ зы гектарым зернэ центнер 44,5-рэ къырахыжьыгъ, 2014-рэ илъэсым егъэпшагъэмэ, ар центнери 2,9-кIэ нахьыб. Мы илъэс­ми лэжьыгъэ бэгъуагъэ къэтхьыжьынэу тэгугъэ (2015-рэ илъэсым къэтхьыжьыгъэм нахь мымакIэу), ащкIэ зишIуагъэ къэкIощтхэм ащыщ чIыгоу тылэжьырэм зэрэхэдгъэхъуагъэр.

Республикэм гектар мин 97,5-мэ бжыхьасэхэр щарапхъыгъэх, ар 2015-рэ илъэсым елъытыгъэмэ, гектар мини 2,5-кIэ нахьыб. Гъэтхасэхэр гектар мин 47,5-мэ арагъэкIугъэх, 2015-рэ илъэсым елъытыгъэмэ, гектар мин 0,8-кIэ ар нахьыб.

Бжыхьасэхэм пIэлъэ кIэкIым къыкIоцI зэрящыкIагъэм тетэу адэлэжьагъэх, ахэкIодыкIыгъи щыIэп. Джы игъом гъэтхасэхэр халъхьанхэм пае ящыкIэгъэ мылъку-техникэ амалхэр республикэм аригъэгъотыгъэх.

Лэжьыгъэ бэгъуагъэ къэтхьыжьыным лъапсэ фэхъухэрэм зыкIэ ащыщ джырэ уахътэм диштэрэ технологиехэр зэрэдгъэфедэхэрэр. Республикэм ичIыгулэжьхэм мэкъумэщ техникэу агъэфедэрэр агъэкIэжьы. Ащ нэмыкIэу чылэпхъэшIухэм чIыпIэу аубытырэм хагъахъо. ГущыIэм пае, 2015-рэ илъэсым икIэуххэмкIэ ахэм чIыгоу чылапхъэр зэрагъэкIугъэм процент 11,6-рэ ыубытыгъ. Мы илъэсым процент 12-м ар нэсынэу тэгугъэ. Илъэс къэс гухэлъэу тшIыгъэр къыддэхъуным пае субсидиехэр къафы­хэтэгъэкIых.

Сыдэу щытми, Iофтхьабзэу зетхьэхэрэм — мыщ къыхеубытэх производствэр уахътэм диштэу зэрэзэхатщэрэр, чIыгоу лэжьыгъэр зыхатлъхьэ­рэм зызэредгъэушъомбгъурэр, чылэпхъэшIухэр зэдгъэкIурэ чIы­гухэр нахьыбэ зэрэтшIыхэ­рэр — амал къаты 2016-рэ илъэсым зернэ ыкIи зернобобовэ культурэу къэтхьыжьы­щтым ибагъэ 2015-рэ илъэсым къыкIимычынэу.


— Отраслэм инвестициеу хашъулъхьэрэр нахьыбэ мэ­хъуа?

— ДжырэкIэ инвестицие шъхьаIэхэр чъыгхатэхэм апэIу­тэгъахьэ, 2008-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу ащ нахь чанэу тыдэлажьэ хъугъэ. Илъэси 8-м къыкIоцI Адыгеим ичIыгу гектар мин 1,3-мэ чъыгхэр ащыдгъэ­тIысхьагъэх, ащ щыщэу гектар 700-р псынкIэу зыхэхъорэ чъыгхатэхэм аубытыгъ. Пхъэшъхьэ-мышъхьэ IыгъыпIэхэр шIыгъэнхэм иIофыгъуи ащ да­кIоу къэуцу. МыщкIэ инвестициехэр игъэкIотыгъэу гъэфедэгъэнхэ фае. Илъэси 2-м къыкIоцI, мы илъэсым къыще­гъэжьагъэу, а зы уахътэм пхъэшъхьэ-мышъхьэ тонн мин 12 фэдиз зыщыпIыгъын плъэ­кIыщт псэуалъэ тшIын мурад тиI. АщкIэ инвестициехэр сомэ миллион 600-м къехъущтых.

Ащ нэмыкIэу тонн мин 30-м нэс зыщаIыгъын алъэкIыщт оптовэ гупчэм ишIын республикэм щырагъэжьагъ, ар сомэ миллиард 1,5-кIэ къытфекIущт.

Картофыр, хэтэрыкIхэр зы­щаIыгъыщтхэр, гъэфэбапIэхэр шIыгъэнхэм пае инвестициехэр гъэфедэгъэнхэмкIэ амалэу щыIэхэм тахэплъэ.

2007-рэ илъэсым къыщегъэ­жьагъэу зэхэубытагъэу республикэм иэкономикэ сомэ миллиарди 140-м ехъу халъхьэ­гъах. Непэ Адыгеим инвест­проект 60-м ехъумэ щадэлажьэх, пстэумкIи сомэ милли­ард 70-м ехъух инвестициехэу агъэ­нэфагъэхэр.

— Фермер хъызмэтшIа­пIэхэм сыд фэдэ IэпыIэгъуа яшъутырэр? ЧIыфэштэным ылъэныкъокIэ къуаджэхэм ащылажьэхэрэм гумэкIыгъо горэхэр яIэха?

— ХъызмэтшIэпIэ цIыкIухэм республикэм имэкъу-мэщ яIа­хьышхо хашIыхьэ. Фермер ыкIи унэе хъызмэтшIапIэхэм яIахьэу зэхэубытэгъэ мэкъумэщ продук­цием хэлъыр процент 60-м ехъу.

Ащ фэдэ хъызмэтшIэпIэ цIыкIухэм IэпыIэгъу ятыгъэным­кIэ зишIуагъэ къакIохэрэм ащыщых унэгъо былымэхъо фер­мэхэм яхэхъоныгъэрэ IофшIэныр езыгъэжьэгъэкIэ фермерхэмрэ IэпыIэгъу зэрафэ­хъущтхэм ипрограммэ. А прог­раммэмкIэ 2013 — 2015-рэ илъэсхэм езыгъэжьэгъэкIэ фермер 65-мэ, джащ фэдэу унэгъо былымэхъо фермэхэм зягъэушъомбгъугъэным фыте­гъэпсыхьэгъэ хъызмэтшIэпIэ 19-мэ грантхэр аратыгъэх.

Ащ ишIуагъэкIэ бэмэ яхъызмэтшIапIэхэр нахь зэтыра­гъэпсыхьагъэх: трактор 40-м ехъу, лэжьыгъэIухыжь комбайни 2, техникэ ыкIи оборудование зэфэшъхьафэу 185-рэ къызIэ­кIагъэхьагъ. Джащ фэдэу былымышъхьэ миным ехъу къащэфыгъ, склади 7, мэлхэр зыщаIыгъыщт фермитIу, чэтэхъо фермэ, былым пIашъэхэм апае зы фермэ ыкIи зы гъэфэбапIэ ашIыгъэх.

ЧIыфэхэм яштэн фэгъэхьы­гъэу угущыIэн хъумэ, мыщкIэ нэмыкI шIыкIэ-амалхэр тэгъэ­федэх. Пстэуми апэу чIыфэхэм атехъорэ процентхэм къащы­тэгъакIэ, а процентхэм языIахь афэтэлъэгъужьы. А пстэуми яшIуагъэ къэкIо къоджэдэсхэм чIыфэштэнымкIэ яIоф нахь псынкIэ хъунымкIэ.

2015-рэ илъэсым ОАО-у «Россельхозбанкым» республи­кэм и АПК хэхъоныгъэ зэри­шIыщтым тегъэпсыхьагъэу сомэ миллион 892-рэ чIыфэу къыритыгъ. Ащ щыщэу сомэ миллион 46,3-р унэе IэпыIэгъу хъызмэтшIэпIэ пэрытхэр зиIэ­хэм аратыгъ, сомэ миллион 211,6-р — фермер хъызмэтшIа­пIэхэм, сомэ миллион 634,1-р — ипIалъэкIэ зы илъэсым шIо­мыкIыщт чIыфэу аIэкIагъэхьагъ.

2016-рэ илъэсым иа 1-рэ квартал сомэ миллиони 121,5-рэ хъурэ чIыфэ аратыгъ. Ащ щыщэу сомэ миллиони 9,5-р — унэе хъызмэтшIапIэ зиIэхэм, сомэ миллион 25,4-р — фермер хъызмэтшIапIэхэм, сомэ миллион 86,6-р — ипIалъэкIэ зы илъэсым шIомыкIыщт чIыфэу аIэкIагъэхьагъ.

ГурытымкIэ «Россельхозбанкым» чIыфэу аритыгъэм процентэу техъорэр мары: 2014-рэ илъэсым — процент 14,86-рэ, 2015-рэ илъэсым — процент 23,92-рэ, 2016-рэ илъэсым — процент 17,5-рэ. Джащ тетэу процентэу техъорэр мы илъэсым (2015-рэ илъэсым техъощтыгъэм елъытыгъэмэ) гурытымкIэ проценти 6,42-кIэ нахь макIэ хъугъэ.

ЫпэкIэ къызэрэсIогъагъэу, хъызмэтшIэпIэ цIыкIухэу чIы­фэ­хэр зыгъэфедэхэрэм яIоф нахь къафэдгъэпсынкIэным пае процентэу техъорэм изыIахь афэтэлъэгъужьы, нэмыкI амалхэри тэгъэфедэх. 2015-рэ илъэ­сым чIыфэхэм яштэнкIэ зэзэгъыныгъэ мини 2-м ехъумэ ателъытэгъэ субсидие аIэкIэд­гъэхьагъ. Федеральнэ ыкIи республикэ бюджетхэм якъэ­кIуапIэхэм яшIуагъэкIэ субсидиеу аIэкIэдгъэхьагъэр сомэ миллион 85,5-рэм нэсы.

ТапэкIи ыпшъэкIэ зигугъу къэтшIыгъэ Iофтхьабзэхэу къэралыгъо IэпыIэгъум къыдилъы­тэхэрэр зэшIотхыщтых.


— Социальнэ лъэныкъомкIэ Iофхэм язытет сыд фэд?

— КъэпIон хъумэ, республикэм ибюджет ихъарджхэм янахьыбэ (процент 70-м ехъу­рэр) социальнэ лъэныкъом епхыгъ. ЭкономикэмкIэ къины-гъо гъэнэфагъэхэр щыIэхэми, игъом ыкIи икъоу цIыфхэм социальнэ IэпыIэгъу ятэты, ахъ­щэкIи нэ­мыкI фэгъэкIотэны­гъэхэмкIи тишIуагъэ ятэгъэкIы. АщкIэ рес­публикэ бюджетми, федеральнэ бюджетми якъэ­кIуапIэхэр къызфэтэгъэфедэх.

ГущыIэм пае, мы илъэсыр къызихьагъэм ще­гъэжьагъэу ахъщэу аIэкIэд­гъэхьагъэр зэкIэ индексацие тшIыгъэ: проценти 7-р — федеральнэ бюджетым, проценти 4,5-р республикэ бюджетым икъэкIуапI.

Зэхэубытагъэу къэпIон хъумэ, фэгъэкIотэныгъэ зиIэ цIыф­хэм социальнэ IэпыIэгъу яты­гъэным­кIэ Iофтхьабзэу зэшIуа­хыхэрэм ахъщэу апэIуагъа­хьэрэр илъэ­си 5-м къыкIоцI процент 23,5-кIэ нахьыбэ хъу­гъэ. 2015-рэ илъэ­сым сомэ миллиардрэ миллион 680-м ар нэсыгъ.

2015-рэ илъэсым «ны мылъкум» щыщэу зэтыгъоу сомэ мин 50 нэбгырэ 1042-мэ аратыгъ, пстэумкIи ахэм аIэкIа­гъэхьагъэр сомэ миллион 52-м ехъу. КIэлэцIыкIухэу щыIэ­ны­гъэм чIыпIэ зэжъу ригъэуцуа­гъэхэм япсауныгъэ игъэпытэн апшъэрэ мэхьанэ зэттыхэрэм ащыщ. КIэлэцIыкIу сэкъат­хэр зиIэ унагъохэм социальнэ Iэ­пыIэгъу ятыгъэными тынаIэ лъэ­шэу тетэгъэты. ФэгъэкIотэ­ныгъэ зиIэ ыкIи кIэлэцIыкIухэр зэрыс унэгъо мини 123-мэ республикэм социальнэ IэпыIэгъу щараты.

2007-рэ илъэсым къыщегъэ­жьагъэу 2015-рэ илъэсыр къыхи­убытэу къуаджэхэм газ­ры­кIопIэ километрэ 330-рэ фэ­диз, псы­рыкIопIэ километрэ 291-рэ, гу­рыт еджапIэ ыкIи фельдшер-мамыку пункт 28-рэ ащагъэпсыгъ. Унэгъо ныбжьыкIэ ыкIи специалист ныбжьыкIэхэу къуа­джэхэм ащыпсэухэрэм ащыщэу 255-мэ япсэукIэ амалхэр на­хьышIу афашIыгъэх, квадрат мет­рэ мин 16,6-рэ ахэм аIэкIа­гъэхьагъ. НепэкIэ джащ фэдэу къуаджэхэм ащыпсэурэ унэгъо ныбжьыкIэ 14-мэ япсэукIэ амалхэр нахьышIу ашIынхэм пае сертификатхэр аратыгъахэх.

Газыр аIэкIэгъэхьэгъэным ылъэныкъокIэ Урысыем ишъо­лъырхэм азыфагу Адыгеим апэрэ чIыпIэхэм ащыщ щеубыты. 2016-рэ илъэсым щылэ мазэм и 1-м ехъулIэу чIыопс газэу аIэкIагъэхьагъэр процент 85-рэ фэдиз. Мы илъэсым газрыкIопIэ километрэ 22,5-рэ, псырыкIопIэ километрэ 29,8-рэ дгъэпсын ыкIи цIыфхэр зычIэсыщт унэ квадрат метрэ мин 1,2-рэ ттIупщын мурад тиI. Ащ нэмыкIэу къо­джэ еджапIэмрэ врачым пае офисымрэ яшIын лъэкIуатэ.

— Хэгъэгум и Президент ижъоныгъокIэ унашъохэр сыдэ­ущтэу гъэцэкIагъэ хъухэра?

— Хэгъэгум и Президент ижъоныгъокIэ унашъохэм пшъэрылъ шъхьаIэу къыдалъытэрэр Урысые Федерацием псынкIэу хэхъоныгъэ егъэшIыгъэныр ары. Тэри а унашъохэм ягъэцэкIэн лъэшэу тынаIэ тет. Шъугу къэсэгъэкIыжьы: 2009-рэ илъэ­сым къыщегъэжьагъэу лэжьап­кIэм итынкIэ республикэм чIы­фэ телъэп, IофшIэн мыгъотыныгъэм къыкIегъэчыгъэнымкIэ Iофтхьабзэхэр зетэхьэх. 2015-рэ илъэсым IофшIэн зымыгъо­тыхэрэм япчъагъэ процент 1,3-рэ хъугъэ, 2007-рэ илъэсым ар зынэсыщтыгъэр проценти 4.

Къэралыгъо капитальнэ вложениехэм яшIуагъэкIэ псэолъэ 344-рэ 2007-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу ттIупщыгъэ. Ахэм япроцент 90-р социальнэ лъэныкъом епхыгъ. Илъэси 3-м къыщегъэжьагъэу илъэси 7-м нэс зыныбжь кIэлэцIыкIу пстэуми IыгъыпIэхэм чIыпIэ ащагъо­тыгъ. Программэу «Доступная среда» зыфиIорэм изэшIохын сомэ миллион 54-рэ фэдиз къыфыхэдгъэкIыгъ.

КIэлэцIыкIу ибэхэм ыкIи нэмыкI цIыфхэу фэгъэкIотэны­гъэ зиIэхэм зыщыпсэущтхэ унэхэр яIэ хъунхэм иIофыгъуи зэшIотэхы. 2015-рэ илъэсым цIыфхэр зычIэсыщт унэ квадрат метрэ мин 295,5-рэ ттIупщыгъэ, 2014-рэ илъэсым елъытыгъэмэ, ар проценти 9-кIэ, 2011-рэ илъэсым елъытыгъэмэ, фэди 2,4-кIэ нахьыб.

Илъэсэу икIыгъэм хъардж­хэмкIэ пшъэрылъэу зыфэтшIы­жьыгъэхэр зэкIэ дгъэцэкIагъэх, Урысые Федерацием и Президент ижъоныгъокIэ унашъохэу IофышIэ куп гъэнэфагъэхэм лэжьапкIэу аратырэм игъу­напкъэ фэгъэхьыгъэхэр зэшIо­тэхых. МФЦ-м ифэIо-фашIэхэм 2016-рэ илъэсым щылэ мазэм и 1-м ехъулIэу цIыфхэм япро­цент 95,9-рэ къызэлъаубытыгъ. Джы ялъэIу тхылъ атыным пае чэзыум такъикъ 15-м нахьыбэрэ ахэр хэтыхэрэп.

Социальнэ-экономикэ хэхъо­ныгъэм ишыхьатэу щыт демо­графиемкIэ Iофхэм язытет зы­фэдэр. Илъэсым къыкIоцI дунаим ехыжьхэрэм якоэффициент проценти 2,3-кIэ къыкIи­чыгъ. Ар Урысыем гурытымкIэ зынэсырэм нахь макI ыкIи мы аужырэ илъэс 25-мкIэ анахь цIыкIу. 2007-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу Адыгеим исхэм япчъагъэ проценти 3-м ехъукIэ нахьыбэ хъугъэ (нэбгырэ мин 451,5-рэм нэсыгъ). ЦIыфхэм гурытымкIэ къагъашIэрэми хэ­хъуагъ: 2007-рэм илъэс 68,7-рэм гурытымкIэ нэсыщтыгъэхэмэ, 2015-рэ илъэсым гурытымкIэ илъэс 73-м нэсыхэ хъугъэ. Мы аужырэ илъэси 5-м сабыибэ зэрыс унагъохэм япчъагъэ хэ­хъуагъ, нэбгырэ 3946-м къыщегъэжьагъэу нэбгырэ 5210-м нэсыгъ.

ТиIофшIэн икIэухышIухэр бэ­кIэ зэлъытыгъэхэм ащыщ инвестициехэр нахьыбэу республикэм къызэрихьэхэрэр. Хабзэм бизнесым цыхьэу фишIы­рэм зэрэхахъорэр, а бизнесым иIофхэр кIэкIынхэм пае амалышIухэр республикэм зэра­щарагъэгъотыхэрэр ащ ишыхьа­тых.

Непэ Iофыгъоу къэтIэтыгъэ пэпчъ пIоми хъунэу жъоныгъокIэ унашъохэм япхыгъэу щыт. Арышъ, къыкIэсIотыкIыжьыщтэп, ау джыри зэ къыхэзгъэщымэ сшIоигъу: экономикэмрэ социальнэ хэхъоныгъэмрэ зыпкъ итэу хэхъоныгъэ ашIыным фыте­гъэпсыхьэгъэ Iофышхо зэшIот­хыгъ. Гъэхъагъэ пэпчъ республикэм ипащэхэми, ащ щыпсэурэ цIыфхэми Iофышхоу агъэ­цэкIагъэм къыкIэкIуагъ.


— Мы илъэсым республикэм сыд фэдэ пшъэрылъха ыпашъхьэ итхэр?

— Пшъэрылъ шъхьаIэу тапашъхьэ итыр — республикэм иэкономикэрэ исоциальнэ зыпкъитыныгъэрэ тапэкIи хэхъоныгъэ ядгъэшIыныр ары.

Мы илъэсым ыкIэм нэс кри­зисым ифэмэ-бжьымэ гомыIоу къыттырихьэрэр дэгъэзыжьы­гъэным епхыгъэ IофшIэныр, Iо хэлъэп, лъыдгъэкIотэщт. Газыр аIэкIэгъэхьэгъэнымкIэ, туризмэм зегъэушъомбгъугъэнымкIэ, гъогухэмрэ лъэмыджхэмрэ гъэ­цэкIэжьыгъэнхэмкIэ проектхэм язэшIохын тыдэлэжьэщт.

МыщкIэ яшIуагъэ къэкIощт кризисым пэшIуекIорэ Iофтхьаб­зэхэу зэшIотхыщтхэм, предпри­нимательствэм хэхъоныгъэ ышIы­нымкIэ амалышIоу IэкIэд­гъэхьащтхэм, инвестициехэр нахьыбэу къызэрэзыфэдгъэфедэщтхэм.

Бюджет къэкIуапIэхэр нахь тэрэзэу зэрэдгъэфедэщтхэм, Урысые Федерацием и Президент ижъоныгъокIэ унашъохэр зэшIохыгъэ зэрэхъущтхэм тызэрадэлэжьэщтым, гъот макIэ зиIэ цIыфхэм IэпыIэгъу тызэра­фэхъущт программэхэм яшIуа­гъэкIэ анахь гухэлъ шъхьаIэу тиIэр — Адыгеим щыпсэурэ нэбгырэ пэпчъ щыIакIэу иIэр на­хьышIу шIыгъэныр — зэшIо­тхыщт.

Мы илъэсыр политикэм ылъэ­ныкъокIэ пшъэдэкIыжь ин зыхэлъ илъэсэу АдыгеимкIэ щытыщт. Iоныгъом респуб­ликэм щыпсэухэрэм Урысые Федерацием и Къэралыгъо Думэ идепутатхэм анэмыкIэу, республикэм и Парламент идепутатхэри хадзыщтых. Ащ нэужым, чъэпыогъум и 5-м, Адыгэ Республикэр зызэхаща­гъэр илъэс 25-рэ зэрэхъурэр хэдгъэунэфыкIыщт. Ар ныбжь дах гъэхъэгъэ гъэнэфагъэхэр зэрэщыIэхэр къыдэплъытэ­хэмэ, ау джыри лъэгэпIакIэхэм танэ­сыным пае кIочIабэ тищыкIагъ.

Анахь пшъэрылъ шъхьаIэу тиIэр — республикэм щыпсэурэ цIыфхэм щыIэкIэ рэхьат яIэ­ным, Iоф ашIэным, загъэпсэфыным пае ящыкIэгъэ амалхэр ядгъэгъотынхэр, игъом лэ­жьапкIэр, пенсиехэр, социальнэ тынхэр, джащ фэдэу нэмыкI фэIо-фашIэхэр аIэкIэгъэ­хьэгъэн­хэр ары. Мамырныгъэрэ обще­ственнэ-политикэ зыпкъитыны­гъэ­рэ щыIэхэу, цIыф лъэпкъ зэ­фэшъхьафхэм къахэкIы­гъэхэм ыкIи дин зэмылIэ­ужыгъохэр зылэжьыхэрэм азыфагу зэгурыIо­ныгъэ-зэзэгъыныгъэ илъыныр ары. Ар тэркIэ гъэхъэгъэшхоу щыт ыкIи ар къэтыухъумэн, дгъэ­пытэн фае.

АР-м и ЛIышъхьэ

ипресс-къулыкъу.

Сурэтхэр А. Гусевым тырихыгъэх.

adygvoice.ru