Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэ ФедерациемкIэ Советым ителеканалэу «Вместе-РФ» зыфиIорэм итележурналистэу ыкIи мы каналым ипрограммэ зезыщэрэ Татьяна Стародубовам мы мафэхэм зэдэгущыIэгъу дыриIагъ.
— Республикэм экономикэм ылъэныкъокIэ гъэхъэгъэшIухэр зэриIэхэм тыщыгъуаз. КъэпIопэн хъумэ, дотациехэр Адыгеим фэдитIукIэ нахь макIэ щашIыгъэх. Сыд фэдэ къэкIуапIэха ащкIэ щыIагъэхэр?
— Дотациехэр фэдэ пчъагъэкIэ нахь макIэ пшIынхэм ыкIи хахъоу пфэхъухэрэм джыри нахь зыкъябгъэIэтыным пае IофшIэныр зэхэощэ къодыекIэ икъущтэп. ФинансхэмкIэ дисциплинэ пхъашэ ищыкIагъ, документ шъхьаIэр тэрэзэу, куоу егупшысагъэу зэхэгъэуцогъэн фае, бюджетым икъэкIуапIэхэм ягъэфедэни нахь шIуагъэ къытэу зэхэмыщагъэмэ хъущтэп — ахэр ары кIэухышIухэм такъыфэкIоным пае тиIофшIэн лъэпсэ шъхьаIэу фэхъугъэхэр.
Непэ тиреспубликэ финансхэм алъэныкъокIэ зыпкъитыныгъэ зэрилъыр къэтэIо. ЭкономикэмкIэ Iофхэр зэрэкъинхэм емылъытыгъэу, Адыгеир мылъкум игъэзекIонкIэ апэрэ чIыпIэр зыIыгъ шъолъырхэм ащыщ. Илъэсэу икIыгъэм икIэуххэмкIэ, бюджетым къыдилъытэхэрэм цIыфхэр игъэкIотыгъэу ащыгъуазэ зэрашIыгъэхэм елъытыгъэу, тиреспубликэ я 6-рэ чIыпIэр хэгъэгумкIэ ыубытыгъ, Къыблэ федеральнэ шъолъырым къыхиубытэхэрэм азыфагу — я 2-рэ чIыпIэр.
ПчъагъэхэмкIэ къэзгъэлъэгъон: 2007-рэ илъэсым дотациехэр процент 61,1-рэ хъущтыгъэхэмэ, 2015-рэ илъэсым — процент 38,2-рэ. Дотацием къыкIичынымкIэ лъапсэ хъугъэхэр тибюджет ежь ихахъохэр нахьыбэ тшIын зэрэтлъэкIыгъэр ары. ГущыIэм пае, 2007-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 2015-рэ илъэсым нэс фэди 4,3-кIэ хахъохэр нахьыбэ хъугъэх, нэмыкIэу къэпIон хъумэ, сомэ миллиарди 9,9-м нэсыгъэх. Аужыпкъэм 2015-рэ кризис илъэсым хахъохэр, 2014-рэ илъэсым елъытыгъэмэ, сомэ миллион 634,6-кIэ, нэмыкIэу къэпIон хъумэ, проценти 6,9-кIэ нахьыбэ хъугъэх (ежь ихахъохэм зэрахэхъуагъэм ипсынкIагъэкIэ). А лъэныкъомкIэ Къыблэ федеральнэ коим ишъолъырхэм азыфагу Адыгеим апэрэ чIыпIэр щиIыгъ.
Ау мыщ дэжьым хэгъэунэфыкIыгъэн фае 2009-рэ илъэсым къыщыублагъэу республикэм къыIэкIэхьэрэ федеральнэ дотациехэр нахь макIэ зэрэхъугъэхэр. Мыщ дэжьым IофыгъуитIу къыдэлъытэгъэн фае: зы лъэныкъомкIэ, финансхэм ялъытыгъэу тиIофхэр нахь зыпкъ еуцох, адрэ лъэныкъомкIэ — дотациехэм къащыкIэзэ, республикэм ежь-ежьырэу зиIыгъыжьыным ущыгугъынэу хъурэп. Ащ къыхэкIэу бюджетым пэIухьэрэр нахь макIэ хъун ылъэкIыщт, анахьэу етIани экономикэм иIофхэр зыфэдэ хъухэрэм уакъыпкъырыкIымэ.
Iофтхьабзэу зэшIотхыхэрэм нахь игъэкIотыгъэу уакъытегущыIэн хъумэ, республикэм ибюджет хэбзэIахь ыкIи мыхэбзэIахь хахъохэу къихьэхэрэр нахьыбэ шIыгъэнхэм епхыгъэ Iофтхьабзэхэм я План тетэу тызэрэзекIорэр къэIогъэн фае.
ХэбзэIахьхэм алъэныкъокIэ фэгъэкIотэныгъэ гъэнэфагъэхэр афэшIыгъэнхэм епхыгъэ Iофыр джыри нахь тэрэзэу зэхэщэгъэным тынаIэ тетэгъэты, мылъкумкIэ хэбзэIахь зытыралъхьэрэр ыкIи къаугъоирэр нахьыбэ шIыгъэнымкIэ Iофтхьэбзэ гъэнэфагъэхэр зэшIотэхых, чIыгу Iахьхэмрэ мылъкумрэ тэрэзэу къыдэлъытэгъэнхэмкIи шIуагъэ къэзытыщт программэхэр тэгъэфедэх. ХэбзэIахьхэмрэ угъоинхэмрэ афэгъэхьыгъэ хэбзэгъэуцугъэр гъэцэкIагъэ хъуным иIофыгъохэм атегъэпсыхьагъэу межведомственнэ комиссием Iоф ешIэ. Мы комиссием анахьэу ынаIэ зытыригъэтырэр хабзэм икъулыкъу пстэуми яIофшIэн зэдегъэштэныгъэ хэлъыныр ары.
— Бюджетым игъэнэфэнкIэ Iофыгъохэр къэуцугъагъэха?
— 2016-рэ илъэсымкIэ республикэм ибюджет иихъухьан нахь пхъэшагъэ хэлъэу кIуагъэ, ау социальнэ лъэныкъом къыкIетымыгъэчыным тынаIэ тедгъэтыгъ. ХахъохэмкIэ Iахь гъэнэфагъэм сомэ миллиарди 2,3-кIэ къыкIедгъэчыгъ, хъарджхэр — сомэ миллиарди 2,5-м нэсэу нахь макIэ тшIыгъэх.
Хэгъэгум экономикэм ылъэныкъокIэ иIофхэм язытет елъытыгъэу Адыгеими, Урысые Федерацием инэмыкI шъолъырхэм афэдэу, хэбзэIахь ыкIи мыхэбзэIахь хахъохэм зыкъызэраIэтырэм ипсынкIагъэ нахь къыщикIичыгъ.
Мы аужырэ илъэси 9-м гурытымкIэ илъэсым ежь ихахъохэм процент 18-м нэсэу зыкъаIэтыщтыгъэмэ, 2016-рэ илъэсым (2015-рэ илъэсым елъытыгъэмэ) проценти 2-м нахьыбэу хахъо фэхъун ылъэкIынэу итхъухьэшъугъэп.
Джащ фэдэу мы аужырэ илъэси 3-м федеральнэ бюджетым къыхэкIырэ дотациехэу республикэм бюджет зэпэщэчыныгъэхэр щыгъэтэрэзыгъэнхэм апэIуигъэхьанэу щытхэм къакIечы. Ащ нэмыкIэу Адыгэ Республикэм ибюджет федеральнэ зэзэгъыныгъэхэм атегъэпсыхьэгъэ гъунапкъэу агъэнэфагъэхэр гъэцэкIагъэ хъунхэр къыделъытэ.
Джыри зэ хэсэгъэунэфыкIы: 2016-рэ илъэсымкIэ бюджетым икъэкIуапIэхэр зэкIэ зыфытегъэпсыхьагъэхэр социальнэ хъарджхэр, республикэм щыпсэурэ цIыфхэм апашъхьэ социальнэ пшъэрылъхэу зыфэтшIыжьыгъэхэр зэшIохыгъэнхэр, Урысые Федерацием и Президент ижъоныгъокIэ унашъохэр гъэцэкIэгъэнхэр ары.
— Республикэм ифинанс документ шъхьаIэ сыдэущтэу гъэцэкIагъэ хъура?
— Адыгеим хахъомкIэ изэхэубытэгъэ бюджет 2015-рэ илъэсым сомэ миллиард 17-кIэ гъэцэкIагъэ хъугъэ, хъарджхэмкIэ — сомэ миллиард 18,2-кIэ. Дефицитыр — сомэ миллиард 1,1-рэ хъугъэ. Илъэсэу икIыгъэм къэнэжьыгъэ ахъщэмкIэ, къытIэкIэхьэгъэ федеральнэ ыкIи коммерческэ кредитхэмкIэ а дефицитыр дэдгъэзыжьын тлъэкIыгъ. 2015-рэ илъэсыр кризис илъэсэу щытыгъ нахь мышIэми, 2014-рэ илъэсым елъытыгъэмэ, хахъохэр проценти 6,9-кIэ нахьыбэ хъугъэх. Федеральнэ указхэмкIэ пшъэрылъхэр зэшIохыгъэ хъугъэх ыкIи цIыфхэм апашъхьэкIэ пшъэрылъэу зыфэтшIыжьыгъэхэри гъэцэкIагъэ хъугъэх.
Ау мы илъэсымкIэ бюджетым игъэцэкIэн кIэухышIухэр фэхъунхэ зэрилъэкIыщтыр нафэ къэхъу. ЫпэкIэ къызэрэщысIогъагъэу, хэбзэIахь ыкIи мыхэбзэIахь хахъохэм зыкъызэраIэтырэр проценти 2 фэдизкIэ нахь псынкIэ хъунэу къитыдзэгъагъэмэ, 2016-рэ илъэсым иа 1-рэ квартал ар проценти 10-м нэсыгъах илъэсэу икIыгъэм иджырэ фэдэ лъэхъан елъытыгъэмэ (нэмыкIэу къэпIон хъумэ, а 1-рэ кварталым хэбзэIахь ыкIи мыхэбзэIахь хахъохэр сомэ миллиарди 2-рэ миллион 216-рэ хъугъэх, ипсынкIагъэ зэрэхэхъуагъэр пчъагъэхэмкIэ зэрэхъурэр сомэ миллион 205,3-рэ). Мыщ дэжьым къэIогъэн фае социальнэ пшъэрылъхэм ягъэцэкIэн пстэуми апэ идгъэшъызэ зэрэдгъэнафэрэр, а 1-рэ кварталым а лъэныкъомкIэ планыр икъоу гъэцэкIагъэ хъугъэ.
Мы илъэсым республикэм ибюджет капитальнэ нэшанэ зиIэ хъарджхэмкIэ мылъкум елъытыгъэу къиныгъохэм яуталIэ. Хахъохэр нахь макIэ зэрэхъурэм къыхэкIэу бюджетым епхыгъэ учреждениехэм мылъкумкIэ ыкIи техникэмкIэ ягъэпытэн пэIудгъахьэрэм къыкIедгъэчын фаеу хъугъэ. Джырэ пшъэрылъэу къэуцухэрэр ары ныIэп ахъщэр зыпэIудгъахьэрэр.
Федеральнэ программэхэм ягъэцэкIэн тыхэлэжьэным ылъэныкъокIи бюджет къэкIуапIэхэм къиныгъо гъэнэфагъэхэр къафыкъокIых.
Адыгэ РеспубликэмкIэ къинэу мэхъу, Урысые Федерацием инэмыкI шъолъырыбэми афэдэу, бюджетым епхыгъэу зыфэдгъэуцужьыгъэ пшъэрылъхэр зэкIэ дгъэцэкIэнхэр. Арышъ, нэмыкI шъолъырхэм афэдэу, республикэми заем къэкIуапIэхэр къызфигъэфедэнхэ фаеу мэхъу, Адыгэ Республикэм ибюджет ищыкIэгъэ зэдегъэштэныгъэ хэлъыным, рахъухьагъэхэм апэIухьащт мылъкур тэрэзэу зэпэщэчыгъэным апае амалэу щыIэ пстэуми такъыпкъырэкIы.
— Адыгеир мэкъумэщ шъолъыр, илъэсэу икIыгъэм лэжьыгъэ бэгъуагъэ къэшъухьыжьыгъ, сыда адэ мы илъэсым шъуиIофхэм язытет зыфэдэ хъущтыр, гугъэпIэ гъэнэфагъэхэр ащкIэ щыIэха?
— 2015-рэ илъэсым мэкъумэщ продукциеу къахьыжьыгъэр сомэ миллиард 19,4-рэ, 2014-рэ илъэсым елъытыгъэмэ, проценти 6,9-кIэ ар нахьыб. 2015-рэ илъэсым икIэуххэм нафэ къызэрашIыгъэмкIэ, мэкъумэщ продукциемкIэ Адыгеим апэрэ чIыпIэр Къыблэ федеральнэ шъолъырым щиубытыгъ.
Зернэ ыкIи зернобобовэ культурэу къахьыжьыгъэр тонн мин 638,9-рэ мэхъу, 2014-рэ илъэсым елъытыгъэмэ, тонн мин 95,5-кIэ ар нахьыб. 2015-рэ илъэсым гурытымкIэ зы гектарым зернэ центнер 44,5-рэ къырахыжьыгъ, 2014-рэ илъэсым егъэпшагъэмэ, ар центнери 2,9-кIэ нахьыб. Мы илъэсми лэжьыгъэ бэгъуагъэ къэтхьыжьынэу тэгугъэ (2015-рэ илъэсым къэтхьыжьыгъэм нахь мымакIэу), ащкIэ зишIуагъэ къэкIощтхэм ащыщ чIыгоу тылэжьырэм зэрэхэдгъэхъуагъэр.
Республикэм гектар мин 97,5-мэ бжыхьасэхэр щарапхъыгъэх, ар 2015-рэ илъэсым елъытыгъэмэ, гектар мини 2,5-кIэ нахьыб. Гъэтхасэхэр гектар мин 47,5-мэ арагъэкIугъэх, 2015-рэ илъэсым елъытыгъэмэ, гектар мин 0,8-кIэ ар нахьыб.
Бжыхьасэхэм пIэлъэ кIэкIым къыкIоцI зэрящыкIагъэм тетэу адэлэжьагъэх, ахэкIодыкIыгъи щыIэп. Джы игъом гъэтхасэхэр халъхьанхэм пае ящыкIэгъэ мылъку-техникэ амалхэр республикэм аригъэгъотыгъэх.
Лэжьыгъэ бэгъуагъэ къэтхьыжьыным лъапсэ фэхъухэрэм зыкIэ ащыщ джырэ уахътэм диштэрэ технологиехэр зэрэдгъэфедэхэрэр. Республикэм ичIыгулэжьхэм мэкъумэщ техникэу агъэфедэрэр агъэкIэжьы. Ащ нэмыкIэу чылэпхъэшIухэм чIыпIэу аубытырэм хагъахъо. ГущыIэм пае, 2015-рэ илъэсым икIэуххэмкIэ ахэм чIыгоу чылапхъэр зэрагъэкIугъэм процент 11,6-рэ ыубытыгъ. Мы илъэсым процент 12-м ар нэсынэу тэгугъэ. Илъэс къэс гухэлъэу тшIыгъэр къыддэхъуным пае субсидиехэр къафыхэтэгъэкIых.
Сыдэу щытми, Iофтхьабзэу зетхьэхэрэм — мыщ къыхеубытэх производствэр уахътэм диштэу зэрэзэхатщэрэр, чIыгоу лэжьыгъэр зыхатлъхьэрэм зызэредгъэушъомбгъурэр, чылэпхъэшIухэр зэдгъэкIурэ чIыгухэр нахьыбэ зэрэтшIыхэрэр — амал къаты 2016-рэ илъэсым зернэ ыкIи зернобобовэ культурэу къэтхьыжьыщтым ибагъэ 2015-рэ илъэсым къыкIимычынэу.
— Отраслэм инвестициеу хашъулъхьэрэр нахьыбэ мэхъуа?
— ДжырэкIэ инвестицие шъхьаIэхэр чъыгхатэхэм апэIутэгъахьэ, 2008-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу ащ нахь чанэу тыдэлажьэ хъугъэ. Илъэси 8-м къыкIоцI Адыгеим ичIыгу гектар мин 1,3-мэ чъыгхэр ащыдгъэтIысхьагъэх, ащ щыщэу гектар 700-р псынкIэу зыхэхъорэ чъыгхатэхэм аубытыгъ. Пхъэшъхьэ-мышъхьэ IыгъыпIэхэр шIыгъэнхэм иIофыгъуи ащ дакIоу къэуцу. МыщкIэ инвестициехэр игъэкIотыгъэу гъэфедэгъэнхэ фае. Илъэси 2-м къыкIоцI, мы илъэсым къыщегъэжьагъэу, а зы уахътэм пхъэшъхьэ-мышъхьэ тонн мин 12 фэдиз зыщыпIыгъын плъэкIыщт псэуалъэ тшIын мурад тиI. АщкIэ инвестициехэр сомэ миллион 600-м къехъущтых.
Ащ нэмыкIэу тонн мин 30-м нэс зыщаIыгъын алъэкIыщт оптовэ гупчэм ишIын республикэм щырагъэжьагъ, ар сомэ миллиард 1,5-кIэ къытфекIущт.
Картофыр, хэтэрыкIхэр зыщаIыгъыщтхэр, гъэфэбапIэхэр шIыгъэнхэм пае инвестициехэр гъэфедэгъэнхэмкIэ амалэу щыIэхэм тахэплъэ.
2007-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу зэхэубытагъэу республикэм иэкономикэ сомэ миллиарди 140-м ехъу халъхьэгъах. Непэ Адыгеим инвестпроект 60-м ехъумэ щадэлажьэх, пстэумкIи сомэ миллиард 70-м ехъух инвестициехэу агъэнэфагъэхэр.
— Фермер хъызмэтшIапIэхэм сыд фэдэ IэпыIэгъуа яшъутырэр? ЧIыфэштэным ылъэныкъокIэ къуаджэхэм ащылажьэхэрэм гумэкIыгъо горэхэр яIэха?
— ХъызмэтшIэпIэ цIыкIухэм республикэм имэкъу-мэщ яIахьышхо хашIыхьэ. Фермер ыкIи унэе хъызмэтшIапIэхэм яIахьэу зэхэубытэгъэ мэкъумэщ продукцием хэлъыр процент 60-м ехъу.
Ащ фэдэ хъызмэтшIэпIэ цIыкIухэм IэпыIэгъу ятыгъэнымкIэ зишIуагъэ къакIохэрэм ащыщых унэгъо былымэхъо фермэхэм яхэхъоныгъэрэ IофшIэныр езыгъэжьэгъэкIэ фермерхэмрэ IэпыIэгъу зэрафэхъущтхэм ипрограммэ. А программэмкIэ 2013 — 2015-рэ илъэсхэм езыгъэжьэгъэкIэ фермер 65-мэ, джащ фэдэу унэгъо былымэхъо фермэхэм зягъэушъомбгъугъэным фытегъэпсыхьэгъэ хъызмэтшIэпIэ 19-мэ грантхэр аратыгъэх.
Ащ ишIуагъэкIэ бэмэ яхъызмэтшIапIэхэр нахь зэтырагъэпсыхьагъэх: трактор 40-м ехъу, лэжьыгъэIухыжь комбайни 2, техникэ ыкIи оборудование зэфэшъхьафэу 185-рэ къызIэкIагъэхьагъ. Джащ фэдэу былымышъхьэ миным ехъу къащэфыгъ, склади 7, мэлхэр зыщаIыгъыщт фермитIу, чэтэхъо фермэ, былым пIашъэхэм апае зы фермэ ыкIи зы гъэфэбапIэ ашIыгъэх.
ЧIыфэхэм яштэн фэгъэхьыгъэу угущыIэн хъумэ, мыщкIэ нэмыкI шIыкIэ-амалхэр тэгъэфедэх. Пстэуми апэу чIыфэхэм атехъорэ процентхэм къащытэгъакIэ, а процентхэм языIахь афэтэлъэгъужьы. А пстэуми яшIуагъэ къэкIо къоджэдэсхэм чIыфэштэнымкIэ яIоф нахь псынкIэ хъунымкIэ.
2015-рэ илъэсым ОАО-у «Россельхозбанкым» республикэм и АПК хэхъоныгъэ зэришIыщтым тегъэпсыхьагъэу сомэ миллион 892-рэ чIыфэу къыритыгъ. Ащ щыщэу сомэ миллион 46,3-р унэе IэпыIэгъу хъызмэтшIэпIэ пэрытхэр зиIэхэм аратыгъ, сомэ миллион 211,6-р — фермер хъызмэтшIапIэхэм, сомэ миллион 634,1-р — ипIалъэкIэ зы илъэсым шIомыкIыщт чIыфэу аIэкIагъэхьагъ.
2016-рэ илъэсым иа 1-рэ квартал сомэ миллиони 121,5-рэ хъурэ чIыфэ аратыгъ. Ащ щыщэу сомэ миллиони 9,5-р — унэе хъызмэтшIапIэ зиIэхэм, сомэ миллион 25,4-р — фермер хъызмэтшIапIэхэм, сомэ миллион 86,6-р — ипIалъэкIэ зы илъэсым шIомыкIыщт чIыфэу аIэкIагъэхьагъ.
ГурытымкIэ «Россельхозбанкым» чIыфэу аритыгъэм процентэу техъорэр мары: 2014-рэ илъэсым — процент 14,86-рэ, 2015-рэ илъэсым — процент 23,92-рэ, 2016-рэ илъэсым — процент 17,5-рэ. Джащ тетэу процентэу техъорэр мы илъэсым (2015-рэ илъэсым техъощтыгъэм елъытыгъэмэ) гурытымкIэ проценти 6,42-кIэ нахь макIэ хъугъэ.
ЫпэкIэ къызэрэсIогъагъэу, хъызмэтшIэпIэ цIыкIухэу чIыфэхэр зыгъэфедэхэрэм яIоф нахь къафэдгъэпсынкIэным пае процентэу техъорэм изыIахь афэтэлъэгъужьы, нэмыкI амалхэри тэгъэфедэх. 2015-рэ илъэсым чIыфэхэм яштэнкIэ зэзэгъыныгъэ мини 2-м ехъумэ ателъытэгъэ субсидие аIэкIэдгъэхьагъ. Федеральнэ ыкIи республикэ бюджетхэм якъэкIуапIэхэм яшIуагъэкIэ субсидиеу аIэкIэдгъэхьагъэр сомэ миллион 85,5-рэм нэсы.
ТапэкIи ыпшъэкIэ зигугъу къэтшIыгъэ Iофтхьабзэхэу къэралыгъо IэпыIэгъум къыдилъытэхэрэр зэшIотхыщтых.
— Социальнэ лъэныкъомкIэ Iофхэм язытет сыд фэд?
— КъэпIон хъумэ, республикэм ибюджет ихъарджхэм янахьыбэ (процент 70-м ехъурэр) социальнэ лъэныкъом епхыгъ. ЭкономикэмкIэ къины-гъо гъэнэфагъэхэр щыIэхэми, игъом ыкIи икъоу цIыфхэм социальнэ IэпыIэгъу ятэты, ахъщэкIи нэмыкI фэгъэкIотэныгъэхэмкIи тишIуагъэ ятэгъэкIы. АщкIэ республикэ бюджетми, федеральнэ бюджетми якъэкIуапIэхэр къызфэтэгъэфедэх.
ГущыIэм пае, мы илъэсыр къызихьагъэм щегъэжьагъэу ахъщэу аIэкIэдгъэхьагъэр зэкIэ индексацие тшIыгъэ: проценти 7-р — федеральнэ бюджетым, проценти 4,5-р республикэ бюджетым икъэкIуапI.
Зэхэубытагъэу къэпIон хъумэ, фэгъэкIотэныгъэ зиIэ цIыфхэм социальнэ IэпыIэгъу ятыгъэнымкIэ Iофтхьабзэу зэшIуахыхэрэм ахъщэу апэIуагъахьэрэр илъэси 5-м къыкIоцI процент 23,5-кIэ нахьыбэ хъугъэ. 2015-рэ илъэсым сомэ миллиардрэ миллион 680-м ар нэсыгъ.
2015-рэ илъэсым «ны мылъкум» щыщэу зэтыгъоу сомэ мин 50 нэбгырэ 1042-мэ аратыгъ, пстэумкIи ахэм аIэкIагъэхьагъэр сомэ миллион 52-м ехъу. КIэлэцIыкIухэу щыIэныгъэм чIыпIэ зэжъу ригъэуцуагъэхэм япсауныгъэ игъэпытэн апшъэрэ мэхьанэ зэттыхэрэм ащыщ. КIэлэцIыкIу сэкъатхэр зиIэ унагъохэм социальнэ IэпыIэгъу ятыгъэными тынаIэ лъэшэу тетэгъэты. ФэгъэкIотэныгъэ зиIэ ыкIи кIэлэцIыкIухэр зэрыс унэгъо мини 123-мэ республикэм социальнэ IэпыIэгъу щараты.
2007-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 2015-рэ илъэсыр къыхиубытэу къуаджэхэм газрыкIопIэ километрэ 330-рэ фэдиз, псырыкIопIэ километрэ 291-рэ, гурыт еджапIэ ыкIи фельдшер-мамыку пункт 28-рэ ащагъэпсыгъ. Унэгъо ныбжьыкIэ ыкIи специалист ныбжьыкIэхэу къуаджэхэм ащыпсэухэрэм ащыщэу 255-мэ япсэукIэ амалхэр нахьышIу афашIыгъэх, квадрат метрэ мин 16,6-рэ ахэм аIэкIагъэхьагъ. НепэкIэ джащ фэдэу къуаджэхэм ащыпсэурэ унэгъо ныбжьыкIэ 14-мэ япсэукIэ амалхэр нахьышIу ашIынхэм пае сертификатхэр аратыгъахэх.
Газыр аIэкIэгъэхьэгъэным ылъэныкъокIэ Урысыем ишъолъырхэм азыфагу Адыгеим апэрэ чIыпIэхэм ащыщ щеубыты. 2016-рэ илъэсым щылэ мазэм и 1-м ехъулIэу чIыопс газэу аIэкIагъэхьагъэр процент 85-рэ фэдиз. Мы илъэсым газрыкIопIэ километрэ 22,5-рэ, псырыкIопIэ километрэ 29,8-рэ дгъэпсын ыкIи цIыфхэр зычIэсыщт унэ квадрат метрэ мин 1,2-рэ ттIупщын мурад тиI. Ащ нэмыкIэу къоджэ еджапIэмрэ врачым пае офисымрэ яшIын лъэкIуатэ.
— Хэгъэгум и Президент ижъоныгъокIэ унашъохэр сыдэущтэу гъэцэкIагъэ хъухэра?
— Хэгъэгум и Президент ижъоныгъокIэ унашъохэм пшъэрылъ шъхьаIэу къыдалъытэрэр Урысые Федерацием псынкIэу хэхъоныгъэ егъэшIыгъэныр ары. Тэри а унашъохэм ягъэцэкIэн лъэшэу тынаIэ тет. Шъугу къэсэгъэкIыжьы: 2009-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу лэжьапкIэм итынкIэ республикэм чIыфэ телъэп, IофшIэн мыгъотыныгъэм къыкIегъэчыгъэнымкIэ Iофтхьабзэхэр зетэхьэх. 2015-рэ илъэсым IофшIэн зымыгъотыхэрэм япчъагъэ процент 1,3-рэ хъугъэ, 2007-рэ илъэсым ар зынэсыщтыгъэр проценти 4.
Къэралыгъо капитальнэ вложениехэм яшIуагъэкIэ псэолъэ 344-рэ 2007-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу ттIупщыгъэ. Ахэм япроцент 90-р социальнэ лъэныкъом епхыгъ. Илъэси 3-м къыщегъэжьагъэу илъэси 7-м нэс зыныбжь кIэлэцIыкIу пстэуми IыгъыпIэхэм чIыпIэ ащагъотыгъ. Программэу «Доступная среда» зыфиIорэм изэшIохын сомэ миллион 54-рэ фэдиз къыфыхэдгъэкIыгъ.
КIэлэцIыкIу ибэхэм ыкIи нэмыкI цIыфхэу фэгъэкIотэныгъэ зиIэхэм зыщыпсэущтхэ унэхэр яIэ хъунхэм иIофыгъуи зэшIотэхы. 2015-рэ илъэсым цIыфхэр зычIэсыщт унэ квадрат метрэ мин 295,5-рэ ттIупщыгъэ, 2014-рэ илъэсым елъытыгъэмэ, ар проценти 9-кIэ, 2011-рэ илъэсым елъытыгъэмэ, фэди 2,4-кIэ нахьыб.
Илъэсэу икIыгъэм хъарджхэмкIэ пшъэрылъэу зыфэтшIыжьыгъэхэр зэкIэ дгъэцэкIагъэх, Урысые Федерацием и Президент ижъоныгъокIэ унашъохэу IофышIэ куп гъэнэфагъэхэм лэжьапкIэу аратырэм игъунапкъэ фэгъэхьыгъэхэр зэшIотэхых. МФЦ-м ифэIо-фашIэхэм 2016-рэ илъэсым щылэ мазэм и 1-м ехъулIэу цIыфхэм япроцент 95,9-рэ къызэлъаубытыгъ. Джы ялъэIу тхылъ атыным пае чэзыум такъикъ 15-м нахьыбэрэ ахэр хэтыхэрэп.
Социальнэ-экономикэ хэхъоныгъэм ишыхьатэу щыт демографиемкIэ Iофхэм язытет зыфэдэр. Илъэсым къыкIоцI дунаим ехыжьхэрэм якоэффициент проценти 2,3-кIэ къыкIичыгъ. Ар Урысыем гурытымкIэ зынэсырэм нахь макI ыкIи мы аужырэ илъэс 25-мкIэ анахь цIыкIу. 2007-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу Адыгеим исхэм япчъагъэ проценти 3-м ехъукIэ нахьыбэ хъугъэ (нэбгырэ мин 451,5-рэм нэсыгъ). ЦIыфхэм гурытымкIэ къагъашIэрэми хэхъуагъ: 2007-рэм илъэс 68,7-рэм гурытымкIэ нэсыщтыгъэхэмэ, 2015-рэ илъэсым гурытымкIэ илъэс 73-м нэсыхэ хъугъэ. Мы аужырэ илъэси 5-м сабыибэ зэрыс унагъохэм япчъагъэ хэхъуагъ, нэбгырэ 3946-м къыщегъэжьагъэу нэбгырэ 5210-м нэсыгъ.
ТиIофшIэн икIэухышIухэр бэкIэ зэлъытыгъэхэм ащыщ инвестициехэр нахьыбэу республикэм къызэрихьэхэрэр. Хабзэм бизнесым цыхьэу фишIырэм зэрэхахъорэр, а бизнесым иIофхэр кIэкIынхэм пае амалышIухэр республикэм зэращарагъэгъотыхэрэр ащ ишыхьатых.
Непэ Iофыгъоу къэтIэтыгъэ пэпчъ пIоми хъунэу жъоныгъокIэ унашъохэм япхыгъэу щыт. Арышъ, къыкIэсIотыкIыжьыщтэп, ау джыри зэ къыхэзгъэщымэ сшIоигъу: экономикэмрэ социальнэ хэхъоныгъэмрэ зыпкъ итэу хэхъоныгъэ ашIыным фытегъэпсыхьэгъэ Iофышхо зэшIотхыгъ. Гъэхъагъэ пэпчъ республикэм ипащэхэми, ащ щыпсэурэ цIыфхэми Iофышхоу агъэцэкIагъэм къыкIэкIуагъ.
— Мы илъэсым республикэм сыд фэдэ пшъэрылъха ыпашъхьэ итхэр?
— Пшъэрылъ шъхьаIэу тапашъхьэ итыр — республикэм иэкономикэрэ исоциальнэ зыпкъитыныгъэрэ тапэкIи хэхъоныгъэ ядгъэшIыныр ары.
Мы илъэсым ыкIэм нэс кризисым ифэмэ-бжьымэ гомыIоу къыттырихьэрэр дэгъэзыжьыгъэным епхыгъэ IофшIэныр, Iо хэлъэп, лъыдгъэкIотэщт. Газыр аIэкIэгъэхьэгъэнымкIэ, туризмэм зегъэушъомбгъугъэнымкIэ, гъогухэмрэ лъэмыджхэмрэ гъэцэкIэжьыгъэнхэмкIэ проектхэм язэшIохын тыдэлэжьэщт.
МыщкIэ яшIуагъэ къэкIощт кризисым пэшIуекIорэ Iофтхьабзэхэу зэшIотхыщтхэм, предпринимательствэм хэхъоныгъэ ышIынымкIэ амалышIоу IэкIэдгъэхьащтхэм, инвестициехэр нахьыбэу къызэрэзыфэдгъэфедэщтхэм.
Бюджет къэкIуапIэхэр нахь тэрэзэу зэрэдгъэфедэщтхэм, Урысые Федерацием и Президент ижъоныгъокIэ унашъохэр зэшIохыгъэ зэрэхъущтхэм тызэрадэлэжьэщтым, гъот макIэ зиIэ цIыфхэм IэпыIэгъу тызэрафэхъущт программэхэм яшIуагъэкIэ анахь гухэлъ шъхьаIэу тиIэр — Адыгеим щыпсэурэ нэбгырэ пэпчъ щыIакIэу иIэр нахьышIу шIыгъэныр — зэшIотхыщт.
Мы илъэсыр политикэм ылъэныкъокIэ пшъэдэкIыжь ин зыхэлъ илъэсэу АдыгеимкIэ щытыщт. Iоныгъом республикэм щыпсэухэрэм Урысые Федерацием и Къэралыгъо Думэ идепутатхэм анэмыкIэу, республикэм и Парламент идепутатхэри хадзыщтых. Ащ нэужым, чъэпыогъум и 5-м, Адыгэ Республикэр зызэхащагъэр илъэс 25-рэ зэрэхъурэр хэдгъэунэфыкIыщт. Ар ныбжь дах гъэхъэгъэ гъэнэфагъэхэр зэрэщыIэхэр къыдэплъытэхэмэ, ау джыри лъэгэпIакIэхэм танэсыным пае кIочIабэ тищыкIагъ.
Анахь пшъэрылъ шъхьаIэу тиIэр — республикэм щыпсэурэ цIыфхэм щыIэкIэ рэхьат яIэным, Iоф ашIэным, загъэпсэфыным пае ящыкIэгъэ амалхэр ядгъэгъотынхэр, игъом лэжьапкIэр, пенсиехэр, социальнэ тынхэр, джащ фэдэу нэмыкI фэIо-фашIэхэр аIэкIэгъэхьэгъэнхэр ары. Мамырныгъэрэ общественнэ-политикэ зыпкъитыныгъэрэ щыIэхэу, цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэм къахэкIыгъэхэм ыкIи дин зэмылIэужыгъохэр зылэжьыхэрэм азыфагу зэгурыIоныгъэ-зэзэгъыныгъэ илъыныр ары. Ар тэркIэ гъэхъэгъэшхоу щыт ыкIи ар къэтыухъумэн, дгъэпытэн фае.
АР-м и ЛIышъхьэ
ипресс-къулыкъу.
Сурэтхэр А. Гусевым тырихыгъэх.
adygvoice.ru