Еджагъэшхуэ БакIуу Хъанджэрий.
Иджырей зэманым адыгэбзэм иIэ щытыкIэмрэ зэрызиужьыфыну Iэмалхэмрэ хуэгъэза псалъэмакъыр цIыхухэм куэдрэ къаIэт хъуащ. А Iуэхум кууэ елэжьхэм ящыщ филологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор БакIуу Хъанджэрий и гупщысэхэмкIэ къыдэгуэшащ Хуитыныгъэ Радио.
Хуитыныгъэ Радио: Хъанджэрий, уэ узэлэжьхэм икIи узыгъэгузавэ Iуэхухэм ящыщщ иджырей къэбэрдей-шэрджэсыбзэ, адыгеибзэ жыхуэтIэхэр зэрызэщхьэщыкIым. АтIэ сыт ар къызыхэкIар?
БакIуу Хъанджэрий: Мыбы и лъабжьэр жыжьэ макIуэр. Адыгэр нэхъ икъухьа дыдэхэм ящыщ, зэбгырдза хъуащ. Сыт щыгъуи адыгэр и щIыгум щхьэкIэ зауэн хуей хъуурэ щытащ. Иужьырей илъэсищэ зауэм нэхъыкIэ дыдэр къыдищIащ, дызэбгырипхъащ. Мы дыздэпсэум кIапэ цIыкIу къытлъысахэри зэпыIудзауэ хъуа. Апхуэдэу икъухъа ущыхъукIэ уи бзэм зыуэ зиужькъым, зэбгъэдокI. Уи жагъуэ зэрыхъунщи, иджы нобэ бзитI дыхъуащ- адыгеибзэрэ къэбэрдей-шэрджэсыбзэрэ. Иджы зэгъунэгъу дыхъужыну, лъэпкъым зиужьыжыну дыхуейщ. Ауэ лъэпкъым зиужьыжын щхьэкIэ зы бзэ диIэн хуейщ жаIэ. Ауэ абы щхьэкIэ зэман куэд дыхуейщ.
Хуитыныгъэ Радио: Зэман куэдми зы бзэ пщIыфыну къэплъытэрэ?
БакIуу Хъанджэрий: Тхыдэм ищIэкъым апхуэдэ. Дэ къедгъажьэу дымщIынумэ. Дунейм щызекIуэ хабзэхэмкIэ, зы бзэр текIуэн хуейщ. Мис ар нэхъ щIыгъуафIэщ, ауэ а Iуэхум дыщытепсэлъыхькIэ дызэзэгъыжкъым. Хэти и къуажэ зэрыпсалъэр фIэфIщ, ауэ уегупщысмэ къэбэрдей-шэрджэсыбзэкIэ псалъэр нэхъыбэщ. Ауэ псом япэ дэ дыщIэн хуейр дызэрызэбгъэдэкIыр къэгъэувыIэн хуейщ. Уи жагъуэ зэрыхъунщи, тхыбзэ диIэ щыхъуа зэманым щыщIэдзауэ нэхъ дызэбгъэдэкI хъуащ. ЩIэныгъэм хуэгъэзауэ текъузауэ дызэпсалъэн щыщIэддзэкIэ дызэгурыIуэжкъым. Ар къэгъэувыIэн хуейщ. Сэ сызэреплъымкIэ япэ щIыкIэ псалъалъэ щIын хуейщ. Псалъэ зэтехуэхэр псори иту. Ар дизэхуэдэщи ди насыпщ. ИтIанэ, нэгъуэщI псалъэ гуп щIын хуейщ, тIэкIу фIэкIа зэщхьэщымыкIыу. ИтIанэ, зэтемыхуэхэр иту. Ауэ макъхэм сыт япщIэн? Макъи I0-II адыгеибзэм хэтщ дэдейм хэмытыжу. Къэбэрдейм макъ бжыгъэ хэтщ адыгеим ямыIэу. Макъыр гугъущ зэпхъуэкIыну.
Хуитыныгъэ Радио: Адыгэ алфавитыр латин графикэкIэ зэхъуэкIын хуейуэ иужьэрей зэманым куэд тепсэлъыхьащ. Уэ сыт уи гупщысэр?
БакIуу Хъанджэрий: Алфавитым теухуауэ сэ щIыпIэ куэдым сыкъыщыпсалъащ. Дэ ди бзэм макъ куэдыIуэ диIэщ. Ар зыкIи къулеягъщ, ауэ макъ къэскIэ зы дамыгъэ иIэн хуейщ. Сэ къызэрысщыхъумкIэ, иджыри къэс диIа алфавитыр зэпхъуэкI хъунукъым, ауэ тIэкIу уетхъунщIэуэн хуейщ. Ар зэхуэдэ щIыжын хуейщ. Апостроф жыхуиIэ закъуэращ дэ дамыгъэ лейуэ къэдгъэсэбэпар кириллицэм дыщытехьэм. Япэрауэ, абы и дамыгъэхэр нэхъыбэщ, етIуанэу, хьэрыф зэгуэт дыщIри ари хэкIыпIэу къэдгъуэтащ. Ар мыхъумэ зы алфавит ныкъусаныгъэ имыIэу дунейм теткъым. Алфавитыр зэхъуэкIын хуейкъым. Ар щIымахуэ щыгъынкъым зэпхъуэкIыну. Иджыри къэс дыщIар зы къэмынэу кIуэдынущ. ИтIанэ ЩоджэнцIыкIу Али зэреджэжынухэр даурэ. А ятха къомыр зэзыдзэкIыжынур хэт? Хъунукъым ар, ауэ дызэрызэтемыхуэхэр зы щIыжын хуейщ. Ар орфографиеми хуэгъэзащ. Псоми зэхуэмыдэу ятх, ди хабзэри къыдгурыIуэкъым.
ИтIани къарал Iуэху щIын хуейщ, конференц жытIэу дызэхуэзэкIи куэд тхузэфIэкIынукъым. Абы ахъши текIуэдэнущ, къэрал унафи щыIэн хуейщ.
ИтIани бзэр хъумэным хуэгъэзауэ. Инджылызхэм я бынхэм, урысхэм я бынхэм бзэр яджыным зыри яупщIэхэкъым. Дэри къэралыбзэу ди бзэхэр щагъэувакIэ анэ-адэм ущIаупщIын щыIэкъым. Куэдым къагурыIуэкъым.
Адыгэбзэм ахъшэ къриблэжь мыхъунумэ бджын хуэмейуэ щыткъым. Бзэр адрейм зэи зэран хуэхъунукъым. Бзэ нэхъыбэ пщIэху цIыхур нэхъ Iущ мэхъу. Адыгэбзэр дэни щыгъэлэжьэн хуейщ, уэрамми, унагъуэми.
Кушпэ Маринэ, Хуитыныгъэ Радио, Черкесск