Титарихъ изэгъэшIэн чIычIэгъым чIэлъ пкъыгъохэмкIэ къебгъэжьэн фаеу археологхэм алъытэ. Ащ тыкъыпкъырыкIызэ, Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ музей шIэныгъэмкIэ иIофышIэ шъхьаIэу, Урысыем ижурналистхэм я Союз хэтэу, Адыгеим культурэмкIэ изаслуженнэ IофышIэу, археолог цIэрыIоу Тэу Аслъан гущыIэгъу тыфэхъугъ.
- Адыгеим ичIыгухэм тащытIэзэ къэдгъотырэ пкъыгъохэм титарихъ ишъэфхэм уахащэ, - къеIуатэ Тэу Аслъан. - Адыгэхэмрэ урысхэмрэ зэпхыныгъэу яIэр къэзыушыхьатырэ пкъыгъохэр тиреспубликэ къыщычIахыгъэх. Мыекъуапэ итемыркIэ километри 5 - 6-кIэ къалэм пэчыжьэхэу щыт Iуашъхьэхэмрэ псэупIэхэмрэ къащагъотыгъэр макIэп.
- Пкъыгъохэр зыхэхьэрэ лъэхъаныр агъэунэфыгъа? Къагъотыхэрэр тиреспубликэ къенэжьыха?
- Мыекъопэ ыкIи МыотI культурэм ахэхьэх. Титарихъ хэпшIыкIэу къагъэбаигъ. 1998-рэ илъэсым Адыгэ Республикэм культурэм фэгъэхьыгъэ законэу аштагъэм къызэрэщиIоу, Адыгеим къыщагъотырэ пкъыгъохэр тиреспубликэ къинэжьынхэ фае.
- Зэхащэрэ экспедициехэм ащыщхэм яIофшIэн анахьэу зыфэгъэхьыгъэр къытаIоба.
- КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм искусствэхэмкIэ я Къэралыгъо музееу Мыекъуапэ дэтым идиректорэу Кушъу Нэфсэт кIэщакIо фэхъуи, къэгъэлъэгъон гъэшIэгъон музеим щызэхащэгъагъ. Ащ археологхэр, шIэныгъэлэжьхэр, Адыгеим иобщественнэ движениехэм ялIыкIохэр хэлэжьагъэх. Олимпиадэ джэгунхэу 2014-рэ илъэсым Шъачэ щыкIощтхэм япхыгъэ псэолъэшI Iофыгъохэр агъэцакIэхэзэ, газыр зыращэщт лъагъом игъэпсын фежьагъэх.
- «Мыекъуапэ - Самурскэр - Шъачэ» зыфиIорэ лъагъор арыба укъызытегущыIэрэр?
- Ары. Ащ къыхиубытэрэ саугъэтхэр пэшIорыгъэшъэу атIыгъэх, пкъыгъо макIэп къагъотыгъэр. Хэбзэ шапхъэу щыIэхэмкIэ культурэм исаугъэтхэу псэолъэшIыпIэмэ къахиубытэхэрэр археологхэм ауплъэкIунхэ, атIынхэ фае. Псэуалъэр зышIыщтхэм ахъщэу ащ пэIухьащтыр яплан къыхеубытэ. ПсэолъэшIхэмрэ археологхэмрэ зэзэгъыхэшъ, Iуашъхьэхэм, псэупIэхэм ащэтIэх. Мызэгъогум мы саугъэтхэм яуплъэкIун шIэныгъэлэжьыбэ хэлэжьагъ.
- ШIэныгъэлэжьхэр тыдэ щыщых?
- США-м, Германием, Урысыем, Адыгеим яшIэныгъэлэжьхэм уплъэкIунхэр дэгъоу зэхащагъэх. Къагъотыгъэ пкъыгъохэр зэрагъашIэх, тарихъ теплъэу яIагъэхэр зэтырагъэуцожьых.
- Къагъотыгъэ пкъыгъохэм ацIэхэр къытфеIоба.
- Iашэхэр, хьакъу-шыкъухэр, Iэмэ-псымэхэр, илъэс пчъагъэхэм къамыгъотыгъэхэу дышъэ IэшIэгъэ хьалэмэтхэр тигуапэу къахэтэгъэщых. IофшIэнхэр зэпагъэухэрэп. ЕтIани искусствэм хэшIыкI фызиIэмэ ашIогъэшIэгъоныгъэр, мэфэ заулэкIэ узэкIэIэбэжьмэ, къычIахыгъэ пкъыгъомэ ащыщхэр музеим къызэрэщагъэлъэгъуагъэхэр ары.
- ШIэныгъэлэжьхэм, археологхэм уплъэкIунэу ашIыхэрэм ямэхьанэ тытегъэгущыIэба.
- УплъэкIунхэм мэхьэнэ шъхьаIэу яIэр щыIэныгъэм къыхэхыгъэ гупшысэу щыт. Мыекъопэ культурэмрэ мыотIхэм якультурэрэ зэпхыныгъэу ахэтлъэгъон тлъэкIыщтхэр агъэунэфынэу тащэгугъы. Газыр зэрыкIощт лъагъор агъэпсы зыхъукIэ, археологхэр тарихъ Iофыгъохэм ягъэунэфын чанэу хэлэжьэщтых. Мыекъопэ культурэм икъежьапIэ щегъэжьагъэу цIыфхэр ащ щыпсэущтыгъэх. Илъэс мини 5-м нахьыбэкIэ узэкIэIэбэжьмэ, апэрэ псэупIэхэр щагъэпсыгъагъэх.
Пкъыгъохэр къэрэгущыIэхи, зэхэпхыщтыр...
- Аслъан, илъэс зэфэшъхьафхэм археологхэм къагъотыгъэ пкъыгъохэм тяплъышъ, зэдгъэпшэщтхэр тшIэрэп.
- Адыгэхэр ижъырэ лъэхъаным къыщыублагъэу ячIыгу зэрэщыпсэухэрэр пкъыгъоу къэдгъотыхэрэм къаушыхьаты. Нартхэм ялэгъупэшхо сантиметрэ 90-рэ илъэгагъ, ыIу ихъурэягъэр сантиметрэ 85-рэ мэхъу. Ащ фэдэ щыуанышхохэр адыгэмэ джырэ уахътэми агъэфедэх. Хъяр зиIэхэм лэгъупэшхохэр сыдигъуи ящыкIэгъагъэх. 1982-рэ илъэсым улэпэ Iуашъхьэм ар къыщагъотыгъагъ.
- Красногвардейскэ районым ипсэупIэу Свободнэм къыщыжъугъотыгъэхэри тарихъым инэкIубгъохэм ахэкIокIэщтхэп. Джэмышхым сыда къепIуалIэ пшIоигъор?
- Къупшъхьэм джэмышхыр хэшIыкIыгъ, ыныбжьыр илъэс мини 5-м нахьыб.
- Адыгэмэ ятарихъ укъытегущыIэзэ, джэмышхым тишIэжь къыгъэбаищтэу олъыта?
- Адыгэхэр джэмышхыкIэ шхэхэу заублэм культурэу алэжьыщтыгъэм изакъоп тыкъызытегущыIэрэр. А лъэхъаным щымыIэгъэ лъэпкъыбэмэ ягугъу къэтшIын тлъэкIыщт. Арышъ, анахьыжъ лъэпкъхэм адыгэхэр ахэтэлъытэх.
- Пцэжъые жэлыехэри къэгущыIэнхэм фэхьазырхэу къытщэхъу.
- Ахэри къупшъхьэм хэшIыкIыгъэх, илъэс мини 5-м нахьыб аныбжьыр. 1983-рэ илъэсым Свободнэм къыщыдгъотыгъэх. Адыгэхэр ижъыкIэ къыщыублагъэу зэрэпсэущтыгъэхэр, яфэIо-фашIэхэр ежь-ежьырэу зэрагъэцакIэщтыгъэхэр зыцIэ къетIогъэ пкъыгъохэм къаушыхьаты. ЕтIэ гъэжъагъэм, къупшъхьэм ахэшIыкIыгъэ джэмышхыхэр, къупшъхьэм хэшIыкIыгъэ пцэжъыешэ жэлыехэр, пшъэшъэ пкъыищыгъэ теплъэхэр яIэхэу скульптурэ цIыкIухэр, ятIэм хэупIэпIыкIыгъэ цухэр щысхэу, тэлъэгъух. Мыхэр пэсэрэ культурэм хэхьэрэ пкъыгъо хьалэмэтых.
- Унагъом адыгэмэ щагъэфедэщтыгъэ хьакъу-шыкъухэр...
- Ахэри къэдгъотыгъэх. Апкъхэр пIуакIэх, пытэх, лъэпкъ тхыпхъэ дахэхэмкIэ гъэкIэрэкIагъэх. Мыхэр зышIыщтыгъэхэр къошыным ишIын фэIазэхэр арых. Сэнаущыгъэ зыхэлъ цIыфхэр зэрэпсэущтыгъэхэр тарихъымкIэ къэтэIуатэ.
- Олимпиадэ джэгунхэу Шъачэ щыкIощтхэм татегущыIэ зыхъукIэ, Адыгэ Республикэм ыцIэ зэрэщыIущтым тегупшысэ.
- Лондон щыкIогъэ Олимпиадэ джэгунхэм якультурнэ программэ тиансамблэ цIэрыIоу «Ислъамыер» хэлэжьагъ, ар дэгъу. Шъачэ щызэхащэрэ Олимпиадэм нэмыкI екIолIакIэ фэтшIын фае. Тэ, археологхэм, тарихъыр шъыпкъэм тетэу къэдгъэлъэгъоным тыфэхьазыр. Пэсэрэ лъэхъаным къыщыублагъэу адыгэхэр Шъачэ зэрэщыпсэухэрэр агъэунэфыгъ. Ермэлхэм, урымхэм ацIэ къыраIоным ыпэкIэ адыгэхэр ащ зэрэщыпсэущтыгъэхэм шIэныгъэ лъапсэ иIэу тыкъытегущыIэн тлъэкIыщт. АщкIэ тимузей Iофыбэ егъэцакIэ.
- ШъуимэфэкI пае тышъуфэгушIо, шъуигухэлъышIухэр Тхьэм къыжъудегъэхъух.
- Тхьауегъэпсэу.
ЕмтIылъ Нурбый.
Адыгэ Макъ