Адыгэ чIыгум иархеологие фэгъхьыгъэу Тэу Аслан дашIыгъэ зэдэгущыIэгъур

Суртэтым итхэр: Мамыекъо МулиIэт, Тэу Аслъан, ЕмтIылъ Мир Лъэпкъ музеим щызэIукIа­гъэх.

Узыщыпсэурэ чIыгум ибаиныгъэ зэбгъашIэ пшIоигъо зыхъукIэ, къыщыкIыхэрэм ямызакъоу, чIым ычIэгъ зыфэдэм укIэупчIэныр нахьышIу. Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ музей шIэныгъэмкIэ иIофышIэ шъхьаIэу, Урысыем ижурналистхэм я Союз хэтэу, археолог цIэрыIоу Тэу Аслъан мы мафэхэм гущыIэгъу тыфэхъугъ.

— Аужырэ илъэси 150-м адыгэ чIыгужъым археологие саугъэт мин пчъагъэ щатIыгъ, — игупшысэхэм тащегъэгъуазэ Тэу Аслъан. — Ащ фэдиз уахътэм чIым къычIахыгъэ пкъыгъохэр титарихъ епхыгъэх.

— Гъэзетеджэхэм яупчIэхэр къыхэзгъэщыхэ сшIоигъу. Тарихъ саугъэтхэр тилъэпкъ имыехэу къатхыжьырэр бэ.

— СэшIэ къапIорэм купкIэу хэлъыр. Археологхэу тичIыгу щытIэхэрэр тилъэпкъ щыщхэп, тиреспубликэ щапIугъэу зырыз ахэтыр. Пкъыгъоу къагъотырэр къытапэсырэп е тарихъыр куоу амышIэу яеплъыкIэхэр цIыфхэм алъагъэIэсых.

— Адыгеим археологэу иIэр макIэми, яIофшIэн дэгъоу зэхащэн алъэкIырэба?

— Пкъыгъо гъэшIэгъонхэр къэ­дгъотыгъэх. Сэ къыхэзгъэщы­рэр джырэ уахътэ Iофыгъо шъхьа­Iэу тызпылъын фаер ары. Зэфэхьысыжьхэр тшIынхэр, археологхэм къагъотыгъэхэм ти­лъэпкъ иехэу ахэтхэр къахэгъэ­щыгъэнхэр типшъэрылъэу сэ­лъытэ.

ЕгъэжьапIэр

— Ащ фэдэ зэфэхьысыжьхэм хэта къахэлэжьэн фаер?

— Бзэм, тарихъым апылъ шIэныгъэлэжьхэм ялъытыгъэр бэ. Адыгабзэм Iоф дэзышIэрэ шIэ­ныгъэлэжьым чIыпIэхэм, пкъыгъоу къагъотыгъэхэм ацIэхэр тины­дэлъфыбзэкIэ атхынхэ, ятарихъ мэхьанэ къызэIуахынымкIэ фэшъхьафхэри къыхэлэжьэнхэ фае.

— Адыгэхэм ящыIакIэ гъучIым, пхъэм, дышъэм япхыгъэу зэрэщытым укъытегущыIагъэгоп.

— Лъэпкъым гъукIэхэр иIагъэх. Iэдэ-уадэу агъэфедэщтыгъэр бэ. КIыщым щашIыщтыгъэхэр, гъучIыр зэрагъэткIущтыгъэр, нэмыкIхэри нартхэм якъэбархэм къахэтэгъэ­щых. Тилъэпкъ итарихъ тэ тиза­къоп зэзыгъэшIэн фаер. ТичIыгу щытIэрэ археологхэм, лъэп­къым къыкIугъэ гъогур къэзытхыхэрэм титарихъ дэгъоу ашIэ зыхъу­кIэ, ащ ишъыпкъапIэ цIыф­хэм нахьышIоу алъагъэIэ­сыщт.

Археологием ишъэф

— Археолог сэнэхьатым сыда уфэзыщагъэр?

— Джэджэхьэблэ гурыт еджа­пIэм сычIэсэу Iэшъынэ Сэфэрбый тарихъымкIэ, географиемкIэ тыригъаджэщтыгъ. Тилъэпкъ археологие гъэшIэгъон зэриIэр ти­гъэлъэгъуным фэшI шъофым ти­щэщтыгъ. ХэпIэжъхэм, тарихъ саугъэтхэм тащигъэгъуазэщтыгъ. Адыгэхэм яхьылIэгъэ тхыгъэхэм нахьыбэрэ сяджэу сызыфе­жьэм, археолог сэнэхьатыр къыхэсхы сшIоигъо хъугъагъэ.

— КъызгурыIорэп уищы­Iэныгъэ къырыкIуагъэр. Механизатор пэрытэу уигугъу зэрашIыщтыгъэр къытфэпIотэщтба?

— Тракторышхоу «К-701-м» сытесынымкIэ апэрэ классыр сиIагъ. Лэжьыгъэ шIапIэхэр сы­­жъо­щты­гъэх. ЧIым ычIыIу хъурэ пкъыгъо­хэу къычIэсыжъукIыхэрэр зэзгъафэхэу уахътэ къысэкIугъ.

— Укъэзылъэгъухэрэм ар къагурыIощтыгъа?

— КъыуаIолIэрэ пстэуми уямыдэIуныр къысэзыIокIыхэрэм адезгъаштэщтыгъ.

Апэрэ саугъэтхэр

— ЧIыпIэу узщылъыхъо­щтыр ор-орэу къыхэпхыщтыгъа?

— Краснодар псыубытыпIэм и Къыблэ инэпкъхэмрэ иIэгъо-чIыгъохэмрэ археологие сау­гъэт 220-м нахьыбэ къащызгъотыгъ. Ахэр карт сшIыгъэх, археологхэр рэгъуазэх, ащыщхэр атIы­гъэх.

— Адыгэхэр гъукIэу зэрэщытыгъэхэм къепIолIа­гъэр тшIомакI.

— Ижъырэ гъукIэм иIэдэ-одэ 41-рэ пэсэрэ къэхэлъэжъым зэхэпхъагъэхэу къыщызгъотыгъ. Iадэхэу 3, уатэхэу 6, нэмыкIхэри.

— Улъыхъоным уфэзыщэрэ зэхашIэ уиIэныр уиIофшIагъэ къыхэщы.

— Сэнэхьат пэпчъ шъэф хэхыгъэхэр иIэх. Археологыр врачым, журналистым, нэмыкIхэм афэсэгъадэ.

— Илъэс мин пчъагъэ зыныбжь псэупIэм гуIэн Iоф­кIэ «утебанэмэ» итарихъ сыда къепIолIэщтыр?

— ЧIым къычIэпхырэм икъэ­бар пшIэным фэшI тарихъым къыщебгъэжьэн фае. Тарихъ саугъэ­тэу къэбгъотыгъэм псынкIэу «уте­хъонэу» щытэп, зэрэщылъ шIыкIэр къэбгъанэзэ къычIэпхынэу щыт.

— ШIэныгъэм фэшъхьафэу археологым гу къабзэ иIэным мэхьанэ есэты.

— Саугъэтэу къэбгъотырэр тари­хъым щыщ. Бгъэбылъыныр, цIыфхэм ашIоуушъэфыныр тэрэзыхэп.

— ХъункIакIохэр бэ мэ­хъух, ахэр дэгъоу уIэшы­гъэх.

— ЧIым чIэлъым узэрэлъы­хъущт техникэ пэрытыр хъункIа­кIохэм зэрагъэгъоты. Хабзэм шIуаушъэфызэ, тыгъогъэ Iофы­гъо­хэр зэрахьэхэзэ, ашъхьэ ифедэ фэлажьэх. Бэ шIэн макIэ шIэн ахэр агъэпщынэщтых.

— Къэптыгъурэм сыда федэу хэпхыщтыр? Угу­кIэ урэхьатын плъэкIыщта?

— СшIэрэп джэуапыр къызэрэзгъэпсыщтыр. Тарихъ саугъэ­тыр къызыстыгъукIэ, рэхьатэу сычъы­ен слъэкIыщтэп. Ащ фэдэ саугъэтхэр федэ пфэхъущтхэп.

Нэм ымылъэгъурэр гум къешIэ

— Аслъан, тызэIукIэным ыпэкIэ уиIофшIэгъухэм къысаIуагъэр сшIогъэшIэгъон. ЧIым уемытIэзэ, саугъэтэу чIэлъыр гукIэ къэошIэ.

Тэу Аслъан мэщхы. Джэуапым сежагъ, ау тизэдэгущыIэгъу зэрэлъымыкIуатэрэм фэшI упчIэм хэзгъэхъуагъ.

— ГукIэ саугъэт тхьапша къэбгъотыгъэр?

— Слъытагъэп. Пчыпыджынхэр, чатэр, джэрз Iэхъухэр, фэшъхьафхэр Шэуджэн районым къыщызгъотыгъэх. Илъэси 100-кIэ узэкIэIэбэжьмэ, Н. Веселовскэм Iуашъхьэм къычIинэгъэ шыкъулътыр-къушъхьэ пчэн дышъэм хэ­шIыкIыгъэу гукIэ къэзгъоты­жьыгъ.

— Ленинэхьаблэ дэжь…

— Пшъэрылъыныр зыгорэм зэрэщылъыр къасшIи, сэр-сэрэу сыкIуагъ. Пцэжъыяшэхэм сахахьи гукIэ слъэгъугъэ дышъэр псым къыхэсхыгъ.

Гупчэ аригъэшIыщт

— Тарихъым, нарт къэбархэм зафэбгъазэмэ, адыгэхэм ячIыгу дунаим нахьы-шIоу щябгъэшIэным упы-лъэу зэ къысэпIогъагъ.

— Ижъырэ Адыгеим итарихъ гупчэ тиреспубликэ къыщызэIусхы сшIоигъу. Алэджэрыепщым икъуа­джэ зыдэщысыгъэм иIэгъо-чIы­гъохэм зэхахьэхэр ащызэхэсща­гъэх, ау ныбжьыкIэхэр Iофым ты­рагъэгушхуагъэхэп. Гъобэкъуае чIыпIэр пэчыжьэп.

— ЧIым чIэлъыр, псым хэлъыр гукIэ олъэгъух. Уигухэлъхэр зэрэлъыбгъэ-кIотэщтхэр ошIа?

— Ар упчIэ гъэшIэгъон. Археологэу ЛэупэкIэ Нурбый, Адыгэ къэралыгъо университетым тари­хъымкIэ ифакультет щеджэхэрэр, Адыгэ Хасэм хэтхэр IэпыIэгъу къысфэхъущтхэу сэгугъэ, сапэкIэ чыжьэу сэплъэ.

— Лъэпкъ музеим зэIу­кIэгъоу щыкIуагъэм Тэ­хъутэмыкъое районым, Адыгэкъалэ къарыкIы­гъэхэр, нэмыкIхэри хэлэжьагъэх.

— КIэлэпIоу ЕмтIылъ Мирэ, сатыушIэу Мамыекъо МулиIэт, фэшъхьафхэм упчIабэ къысатыгъ. Археологием еплъыкIэу фыряIэр щыIэныгъэм рапхы. Ащ фэдэ зэхахьэхэр лъэшэу тищыкIагъэх, гупшысакIэхэм тафащэ.

— Уимурадхэр къыбдэ­хъунхэу пфэтэIо.

— Тхьауегъэпсэу.

adygvoice.ru